Ważnym elementem dziedzictwa II wojny światowej jest fakt kolaboracji z Niemcami przedstawicieli licznych narodów. Współpraca z reżimem hitlerowskim była motywowana zróżnicowanymi czynnikami – ideologią, polityką, związkami gospodarczymi. Na wstępie należy dokonać rozróżnienia na tych, którzy zdecydowali się współpracować z III Rzeszą dobrowolnie, tych, którzy uczynili to pod przymusem i tych, którzy odmówili współpracy, co w wielu wypadkach kończyło się śmiercią lub zesłaniem do niemieckiego obozu koncentracyjnego. Aby w pełni zrozumieć istotę kolaboracji, niezbędne jest przyjrzenie się ówczesnej sytuacji geopolitycznej z uwzględnieniem niemieckich zdobyczy wojennych.
Piętno Quislinga
Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej Niemcy zawiązali z Włochami i Japonią ścisły sojusz polityczno-militarny. Włoski faszystowski reżim Benito Mussoliniego wspierał nazistów, uczestnicząc we wspólnych kampaniach wojskowych, w tym agresji przeciwko Francji, Jugosławii, Grecji oraz w kampanii afrykańskiej. W 1943 roku powstał również marionetkowy rząd Włoskiej Republiki Socjalnej funkcjonujący w północnej, zajętej przez siły niemieckie części kraju. Dla Japończyków sojusz z Niemcami był okazją do stworzenia przeciwwagi dla Związku Radzieckiego uznawanego w Tokio za jednego z najważniejszych przeciwników na kontynencie azjatyckim.
W marcu 1938 roku wojska niemieckie wkroczyły na terenie Austrii, gdzie wkrótce proklamowano przyłączenie do III Rzeszy (z niem. Anschluss) oraz utworzenie tzw. Wielkich Niemiec. Plany hitlerowców ochoczo wspierali austriaccy naziści z tamtejszej NSDAP. Kolejną ofiarą III Rzeszy padła Czechosłowacja, którą w marcu 1939 zajęły niemieckie wojska. Z części ziem czechosłowackich utworzono Protektorat Czech i Moraw. Na czele marionetkowego państwa stał przedwojenny prezydent Emil Hacha. Tymczasem w Wielkiej Brytanii funkcjonowały niezależne od Niemców władze emigracyjne. Ze słowackiej części ziem utworzone zostało satelickie państwo z księdzem Josefem Tiso na czele, którego armia uczestniczyła w agresji Niemiec na Polskę we wrześniu 1939 roku.
Na okupowanych ziemiach polskich Niemcy zainstalowali własną administrację. Plany utworzenia marionetkowego państwa spełzły na niczym wobec oporu polskich elit i powszechnego sprzeciwu względem kolaboracji. Jako przejaw współpracy obywateli Polski należy wskazać wpisywanie się na listy Volksdeutschów, a więc osób deklarujących niemieckie pochodzenie. Po stronie niemieckiej opowiedzieli się także częściowo przedstawiciele stworzonego przez Niemców na potrzeby propagandy tzw. Goralenvolk, narodu góralskiego. Podkreślenia wymaga fakt, że wobec zróżnicowania etnicznego przedwojennej Polski mniejszość niemiecka stanowiła ok. 3% populacji. We Francji, a następnie w Wielkiej Brytanii działał Polski Rząd na Emigracji, a w okupowanym kraju funkcjonowały prężnie piony wojskowe i cywilne Polskiego Podziemia.
Agresja Niemiec przeciwko Danii i Norwegii w kwietniu 1940 roku zaowocowała okupacją obu krajów. W obydwu zostały utworzone marionetkowe rządy, przy czym o kolaboracji w pełnym wymiarze mówić można jedynie w przypadku tzw. norweskiego rządu narodowego z Vidkunem Quislingiem na czele oraz norweskiej partii o nazistowskich konotacjach Nasjonal Samling. W Danii utrzymana została monarchia z królem Chrystianem X, a na czele rządu od końca 1942 roku stał Erik Scavenius.
Zdrajcy?
Po zajęciu przez Niemców Francji w czerwcu 1940 roku z nieokupowanych terytoriów utworzone zostało marionetkowe państwo Vichy kierowane przez marsz. Philippe’a Petaina oraz Pierre’a Lavala. W 1942 roku kolaborująca z Niemcami republika została zlikwidowana w wyniku zajęcia całości ziem francuskich przez hitlerowskie wojska. W Holandii i Belgii nie powstały kolaborujące rządy, a przedstawiciele tych państw formowali antynazistowskie gabinety na emigracji. Na potępienie zasługuje natomiast fakt kolaboracji belgijskiej partii Vlaamsch Nationaal Verbond Stafa de Clerqa oraz organizacji Christus Rex nazisty Leona Degrelle. W Holandii z Niemcami blisko współpracowała Nationaal-Socialistische Beweging kierowana przez Antona Musserta oraz Rosta van Tonningena.
W Europie Środkowej i Południowej kolaboracja miała wymiar albo polityczno-militarny, albo ideologiczny. I tak, Węgrzy i Rumuni wspierali Niemców w kampanii przeciwko Związkowi Radzieckiemu, a w 1944 roku powołano marionetkowe kolaboracyjne rządy na Węgrzech, w Rumunii i Bułgarii. Na Węgrzech z Niemcami współpracował przede wszystkim ruch strzałokrzyżowców kierowany przez Ferenca Szalasi. W Rumunii wsparcie dla nazistów deklarował ruch Żelaznej Gwardii. W Chorwacji doszło natomiast do ideologicznego transferu doktryny nazistowskiej, której wyznawcami stali się ustasze kierowani przez Ante Pavelicia, odpowiedzialni za czystki etniczne oraz ludobójstwo. W Albanii utworzony został kolaboracyjny rząd Shefkheta Werlati, w Jugosławii (Serbii) marionetkowy gabinet gen. Milana Nedicia, a w Grecji rząd kolaborującej z Niemcami junty wojskowej kierowany przez Ioannisa Rallisa.
W krajach bałtyckich okupowanych po agresji Niemiec na ZSRR utrzymano część lokalnej administracji, pozwolono również na sformowanie zależnych od Berlina zarządów kierowanych przez Petrasa Kubiliunasa (Litwa), Oskara Dankersa (Łotwa), Hjalmara Mäe (Estonia). Na ziemiach ukraińskich powszechne wsparcie dla nazistów głosiły grupy związane z Organizacją Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Spośród obywateli ówczesnego Związku Radzieckiego należy wskazać na kolaborację grup militarnych, w tym Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej (ROA) gen. Andrieja Własowa czy Rosyjskiej Wyzwoleńczej Armii Ludowej (RONA) Bronisława Kamińskiego.
U boku Wehrmachtu
W szeregach niemieckich powszechnie służyli przedstawiciele innych nacji, a w wielu wypadkach tworzone były oddziały narodowe. Wśród najważniejszych przykładów wymienić należy: słowacką armię biorącą udział w agresji przeciwko Polsce, duńsko-norweską Dywizję Waffen-SS ,,Nordland”, belgijskie Dywizje Grenadierów Pancernych Waffen-SS ,,Langemarck” oraz ,,Wallonien”, holenderską Dywizję Grenadierów Pancernych Waffen-SS ,,Nederland”, jugosłowiańskie Dywizje Górskie Waffen-SS ,,Kama” oraz ,,Handschar”, albańską Dywizję Górską Waffen-SS ,,Skanderberg”, Legion Estoński, liczne ukraińskie ochotnicze jednostki, w tym Dywizję SS ,,Galizien”, bataliony ,,Roland” i ,,Nachtigall”, bułgarski i rumuński pułki grenadierów Waffen-SS, węgierską Dywizję Waffen-SS ,,Hunyadi” i wreszcie wspominane już Rosyjską Armię Wyzwoleńczą oraz Rosyjską Wyzwoleńczą Armię Ludową.
Przedstawiciele europejskich narodów wspierali również Niemców w organizacji systemu masowej eksterminacji ludności żydowskiej. W deportacjach Żydów pomagały Niemcom kolaboracyjne władze we Francji, Rumunii, na Litwie, na Węgrzech, Słowacji, białoruskie i ukraińskie oddziały militarne. Warto podkreślić, że w wielu krajach rządy nie uległy presji III Rzeszy, a na Węgrzech, we Francji czy w Rumunii dochodziło do częstych prób ratowania ludności żydowskiej. Odmawiano także wydania obywateli tych krajów. W konsekwencji każdy przypadek kolaboracji z nazistowskimi Niemcami należy rozpatrywać odrębnie, w odniesieniu do specyfiki uwarunkowań politycznych i ideologicznych. Powstawanie marionetkowych rządów było często próbą ratowania resztek suwerenności państw okupowanych lub satelickich. Nie wszystkie przejawy kolaboracji należy piętnować w takim samym stopniu. Szczególnie bulwersujące są natomiast udokumentowane przypadki współuczestnictwa w procesie eksterminacji ludności żydowskiej, jak również dobrowolne próby tworzenia jednostek podległych III Rzeszy, w tym dywizji SS i Waffen-SS.
Zdjęcie tytułowe: Vidkun Quisling na fotografii z 1942 roku (NAC).
