II wojna światowa była największym konfliktem w dziejach ludzkości. Łączna liczba ofiar szacowana jest na ponad 60 mln ludzi, przy czym dane nie są możliwe do zweryfikowania wobec skali zniszczeń i ogromu zbrodni wojennych. Wyjątkowo śmiertelne żniwo zebrał niemiecki program eksterminacji narodu żydowskiego. Krajem, który ucierpiał szczególnie mocno w wyniku działań wojennych i planowej eksterminacji ludności była Polska. Szacuje się, że w latach 1939-1945 straciła ponad 20% populacji, co przekłada się na ok. 6 mln obywateli. Straty materialne sięgały ponad 30% stanów sprzed wojny, a niemal całkowitemu zniszczeniu uległa stolica Rzeczpospolitej – Warszawa. Konsekwencje II wojny światowej – zarówno materialne, jak i polityczne – są odczuwane do dzisiaj. Bezpośrednim efektem podziału stref wpływów w Europie Środkowej i Wschodniej było podporządkowanie państw regionu Związkowi Radzieckiemu i zainstalowanie tam kontrolowanych przez Moskwę władz komunistycznych. Proces odzyskiwania pełnej suwerenności państw byłego bloku wschodniego rozpoczął się dopiero wraz z pierwszymi wolnymi wyborami w czerwcu 1989 roku w Polsce, upadkiem muru berlińskiego w listopadzie 1989 roku i wreszcie rozpadem Związku Radzieckiego w grudniu 1991 roku.
Początki
W powszechnej opinii II wojna światowa rozpoczęła się 1 września 1939 roku atakiem Niemiec na sąsiednią Polskę. Trwają dyskusje dotyczące ewentualnego rozszerzenia zakresu dat granicznych II wojny światowej i uwzględnienia wydarzeń na froncie azjatyckim, gdzie od 1931 roku ekspansję prowadziła Japonia. W latach trzydziestych w Europie trwała też ekspansja polityczno-militarna III Rzeszy, która zaowocowała zajęciem Austrii (1938), a następnie aneksją i rozbiciem terytorium Czechosłowacji (1939). Po ataku Japonii na amerykańską bazę morską w Pearl Harbor w grudniu 1941 roku do walki włączyły się wojska Stanów Zjednoczonych. Wreszcie w maju 1945 roku podpisane zostały akty kapitulacji III Rzeszy w Europie, które 2 września 1945 roku uzupełnił akt kapitulacji Japonii. Można zatem przyjąć, że dopiero wraz z poddaniem się sił japońskich II wojna światowa dobiegła końca. Trwający blisko 6 lat konflikt obejmował przede wszystkim Europę, Afrykę Północną, Azję oraz obszar Australii i Oceanii, co czyni z niego wojnę globalną o niespotykanym wcześniej natężeniu działań.
1 września 1939 roku Wojska III Rzeszy bez wypowiedzenia wojny przekroczyły granice z Polską i po niewiele ponad miesiącu walk doprowadziły do kapitulacji państwa polskiego. 17 września 1939 roku kampanię wsparły wojska sowieckiej Armii Czerwonej, dokonując agresji na wschodniej granicy Rzeczpospolitej. Mimo układów sojuszniczych obligujących Francję i Wielką Brytanię do zaangażowania militarnego po stronie Polski mocarstwa zachodnie znacząco ograniczyły działania. Od połowy września 1939 roku na granicy francusko-niemieckiej panował spokój, który zapoczątkował tzw. ,,wojnę siedzącą”. W tym czasie na przełomie 1939 i 1940 roku Związek Radziecki zaatakował Finlandię, dokonując zaboru części ziem w wyniku tzw. Wojny Zimowej.
III Rzesza w natarciu
Zastój na froncie zachodnim zakończył się w kwietniu 1940 roku wraz z agresją Niemiec na Danię i Norwegię. Po dwumiesięcznej kampanii oba państwa zostały zajęte, a następnie okupowane przez siły niemieckie niemal do zakończenia wojny. W maju 1940 roku wojska niemieckie zaatakowały Belgię, Holandie, Luksemburg i Francję. W trakcie siedmiu tygodni zmasowanej ofensywy terytoria czterech państw zostały zajęte. Francja uzyskała namiastkę samodzielności w postaci marionetkowej Republiki Vichy zlokalizowanej w południowej części przedwojennego państwa. Latem i jesienią 1940 roku rozgorzała bitwa powietrzna o Wielką Brytanię. Niemieckie siły powietrzne Luftwaffe nie zdołały pokonać odpowiednika w postaci brytyjskiego Royal Air Force (RAF) wspieranego przez pilotów z sojuszniczych państw (tzw. aliantów). W konsekwencji przegrana bitwa zastopowała niemiecką ekspansję w Europie Zachodniej.
Pierwszy etap II wojny światowej zaowocował zajęciem przez Niemców niemal połowy Europy. Na okupowanych terytoriach zainstalowano niemiecką administrację, a w niektórych państwach zezwolono na utworzenie kolaborujących rządów. W tym czasie na emigracji, najpierw we Francji, a następnie w Wielkiej Brytanii, powstawały emigracyjne gabinety podbitych przez III Rzeszę państw, w tym Czechosłowacji, Polski, Norwegii, Holandii, Belgii, Francji. Na podbitych ziemiach Niemcy stworzyli system masowej eksterminacji, przede wszystkim ludności żydowskiej. Zagłada narodu żydowskiego nazywana Holocaustem mogła przynieść nawet 6 mln ofiar.
Korzystając ze sprzyjających okoliczności, ekspansję terytorialną zaczęły również faszystowskie Włochy, które w październiku 1940 roku zaatakowały Grecję i Albanię. Wobec trudności sojusznika w kwietniu 1941 roku ofensywę wsparły Niemcy, zajmując po krótkiej kampanii Jugosławię i Grecję. Od czerwca 1940 roku obie strony konfliktu (Państwa Osi Berlin-Rzym-Tokio oraz alianci) toczyły zacięte walki w Afryce Północnej. Do połowy 1942 roku przewagę zdobyły siły aliantów, zajmując m.in. ważne miasto Tobruk. W listopadzie 1942 roku na północnoafrykańskich plażach wysadzono aliancki desant wspierany przez wojska amerykańskie. Ostatecznie w maju 1943 roku siły niemiecko-włoskie na froncie afrykańskim zostały zmuszone do kapitulacji.
Zwycięstwo aliantów
Zaangażowanie na wielu frontach pokrzyżowało plany hitlerowskich Niemiec, które w czerwcu 1941 roku zaatakowały dotychczasowego sojusznika Związek Radziecki. Wyniszczająca kampania zakończyła się dopiero w maju 1945 roku zdobyciem przez sowiecką Armię Czerwoną Berlina. Po początkowych sukcesach siły niemieckie najpierw utknęły w rejonie Moskwy w grudniu 1941 roku, a następnie przegrały niezwykle kosztowne bitwy pod Stalingradem (przełom 1942 i 1943 roku) i pod Kurskiem (lipiec 1943 roku). W 1944 roku wojska sowieckie przeszły do ofensywy, przesuwając się na zachód i wyzwalając kolejne okupowane przez Niemców terytoria. Na przełomie 1944 i 1945 roku wyzwolona została Polska, a w maju 1945 roku siły Armii Czerwonej dotarły do Berlina i zdobyły stolicę III Rzeszy.
W trakcie trwania kampanii radzieckiej w grudniu 1941 roku Japonia zaatakowała amerykańską bazę morską w Pearl Harbor, otwierając tym samym kampanię na Pacyfiku. Po początkowych sukcesach sił japońskich Amerykanie przeszli do zmasowanej ofensywy, której zwieńczeniem było zrzucenie dwóch bomb atomowych na japońskie miasta Hiroszima i Nagasaki w sierpniu 1945 roku. Skłoniło to Japonię do kapitulacji podpisanej 2 września 1945 roku.
Po agresji japońskiej Amerykanie weszli w skład sił alianckich, wspierając je w ofensywie na froncie afrykańskim, następnie w kampanii przeciwko faszystowskim Włochom (od lipca 1943 roku) i wreszcie w otwarciu tzw. drugiego frontu. W czerwcu 1944 roku siły alianckie dokonały udanego desantu na francuskich plażach Normandii, rozpoczynając ofensywę od strony zachodniej na kierunku niemieckim. III Rzesza była w tym czasie zmuszona do walki na trzech frontach – zachodnim (Francja i kraje Beneluksu), południowym (Włochy) i wschodnim (Związek Radziecki, Polska, Bułgaria, Rumunia, Węgry). W konsekwencji do maja 1945 roku alianci wyzwolili niemal całą Europę, co doprowadziło do samobójczej śmierci Adolfa Hitlera 30 kwietnia 1945 roku i kapitulacji sił niemieckich w Europie w dniach 8-9 maja 1945 roku.
Powojenny ład został ustalony na mocy decyzji podejmowanych przez przedstawicieli Wielkiej Brytanii, USA oraz ZSRR (tzw. Wielkiej Trójki). W konsekwencji Europa została podzielona na strefy wpływów. W środkowej i wschodniej części dominował Związek Radziecki, który podporządkował sobie większość państwa regionu. W Europie Zachodniej tworzono tymczasem demokratyczne państwa odbudowujące się po zniszczeniach wojennych. Niemcy zostały wkrótce podzielone na dwie niezależne części, których granice wyznaczały przebieg symbolicznej Żelaznej Kurtyny – linii rozdzielającej świat zachodniej demokracji od sowieckiego komunizmu.
Zdjęcie tytułowe: Szlaban graniczny na Przełęczy nad Roztokami – przejście graniczne z Generalnego Gubernatorstwa na Węgry. Widoczni są stojący przy szlabanie żołnierze SS i żołnierze węgierscy. Maj 1941 roku. Władze węgierskie były przyjazne wobec Polaków, jednak w celu utrzymania dobrych relacji z Niemcami internowały one oddziały polskie, które we wrześniu wycofały się na tereny Węgier (NAC).
