Proces wyzwalania państw Europy Wschodniej i Środkowej przez wojska Armii Czerwonej przyniósł narodom regionu jedynie pozorną wolność. Mimo iż Sowieci wyparli Niemców, z ich nadejściem wiązała się polityczna niewola wyzwalanych krajów. Na ich terenie Sowieci instalowali posłuszne Moskwie władze komunistyczne, aktywnie zwalczając wszelkie przejawy sprzeciwu, w tym dotychczasowe rządy i organizacje, które do niedawna walczyły z Niemcami. W przypadku dzisiejszych terytoriów Ukrainy, Białorusi, Litwy, Łotwy czy Estonii Związek Radziecki utrzymał stan posiadania sprzed wojny, przekształcając te obszary w socjalistyczne republiki radzieckie. Komunistyczne rządy powstały natomiast w Polsce, Czechosłowacji, Bułgarii, Rumunii, na Węgrzech. W organizacji administracji pomagały im siły wojskowe oraz rozbudowany aparat represji i propagandy. Mimo iż komuniści uzyskali także dominację w Jugosławii, Albanii czy Grecji, kraje te pozostawały poza radziecką strefą wpływów i odznaczały się niezależnością.
5 marca 1946 roku były premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill wygłosił przemówienie w Fulton. Z goryczą odniósł się w nim do umownego podziału Europy na dwie strefy wpływów – aliantów zachodnich i ich niedawnego sojusznika Związku Radzieckiego. Polityczną granicę nazwał wówczas ,,Żelazną Kurtyną”, która w symboliczny sposób wyznaczała zasięg panowania Moskwy. W opinii Churchilla rozciągała się od północnej granicy NRD po Półwysep Bałkański. Znajdujące się po jej wschodniej stronie państwa zostały albo podbite, albo zdominowane przez Związek Radziecki. Przez ponad czterdzieści lat kraje komunistycznego bloku wschodniego nie mogły prowadzić samodzielnej polityki, wykonując przede wszystkim polecenia Moskwy. Ze Związkiem Radzieckim łączyły je również ścisłe związki gospodarcze i finansowe oparte na niesprawiedliwej dystrybucji dóbr, a często wręcz wyzysku ze strony państwa dominującego. Próby emancypacji były krwawo tłumione przez siły powstałego do ochrony status quo Układu Warszawskiego.
Likwidacja podziałów była możliwa dopiero wraz z rozpadem Związku Radzieckiego w 1991 roku i emancypacją poszczególnych państw. Najwcześniej niezależność odzyskała Polska, gdzie w czerwcu 1989 roku przeprowadzono pierwsze po II wojnie światowej wolne wybory parlamentarne. Były efektem wieloletniej działalności sił niepodległościowych, na czele z ,,Solidarnością”. Upadek muru berlińskiego kilka miesięcy później stał się symbolicznym końcem podziałów, a tym samym istnienia Żelaznej Kurtyny. Należy jednak podkreślić, że wobec szerokich wpływów Moskwy – najpierw Związku Radzieckiego, a później Rosji – proces całkowitej emancypacji europejskich krajów był rozłożony w czasie na kolejne kilka, a w niektórych przypadkach kilkanaście lat.
Zdjęcie tytułowe: Brytyjski premier Winston Churchill wraz z żoną Clementine podczas inspekcji oddziałów I Korpusu Polskiego w St. Andrews w szkockim hrabstwie Fife w 1940 roku. Towarzyszy im gen. Władysław Sikorski, który przykładał dużą wagę do relacji z Wielką Brytanią. Miały one zaowocować bliską współpracą także w okresie powojennym. Źródło: IWM, domena publiczna.
