Tytuł – Starcie tyranów
Rok wydania – 2021
Autor – Laurence Rees
Wydawnictwo – Wielka Litera
Liczba stron – 560
Tematyka – próba porównania Hitlera i Stalina – ich zdolności przywódczych, formy rządów, specyficznych zachowań oraz popełnionych zbrodni.
Ocena – 7,5/10
Adolf Hitler i Józef Stalin to bez wątpienia jedni z największych zbrodniarzy w historii. Łączący ich sojusz – choć przez wielu historyków uznawany za przejaw politycznego pragmatyzmu nakierowanego na przeczekanie i możliwość rozwoju militarnego, którego zwieńczeniem były atak na ideologicznego przeciwnika – w sposób symboliczny wyznacza ważną cezurę w dziejach Europy. Podobnie postrzegać można 22 czerwca 1941 roku, nagły (choć oczekiwany, w dużej mierze także przez Sowietów) zwrot III Rzeszy i rozpoczęcie operacji „Barbarossa”. O funkcjonowaniu obydwu totalitarnych systemów napisano już setki książek. Hitler stał się obiektem szczegółowych, wszechstronnych analiz, a historycy przez lata zaglądali za kulisy dyktatury, omawiając różnorodne aspekty codzienności III Rzeszy i jej przywódcy. O Stalinie pisano wyraźnie mniej, choć porównania do Hitlera nasuwają się same, a skala zbrodni bardzo podobna. Być może dlatego Laurence Rees – uznany, także na polskim rynku, brytyjski historyk (napisał chociażby bardzo dobrą „Złowrogą charyzmę Hitlera”) – zdecydował się odwołać do analizy porównawczej. Wyszło mu to bardzo dobrze stylistycznie, ale co najwyżej dobrze pod względem treści.
Dlaczego tylko „dobrze”? Na pierwszy rzut oka książka to solidne opracowanie, w którym znajdziemy multum informacji na temat biografii i rządów obydwu dyktatorów. Systematyce nie można wiele zarzucić – Rees nie próbuje pisać standardowego, oklepanego życiorysu, lecz pokazać równolegle dzieje III Rzeszy i ZSRR, a na ich tle stworzyć rys tytułowych tyranów, szczegółowo analizując ich potencjał dowódczy, sposób kreowania relacji z otoczeniem, a nawet treść przemówień, która bardzo dobrze odzwierciedlała ich stan psychiczny. Podpiera się solidnymi źródłami, umiejętnie argumentuje, choć nie powiedziałbym, że udaje mu się zawsze równolegle analizować dokładnie te same aspekty. Posłowie uwzględniające historyczny fenomen obydwu postaci słusznie znalazło się w książce, a Rees wyjaśnił czytelnikom, dlaczego postrzeganie Stalina i Hitlera jest diametralnie różne na Zachodzie.
Rees jest zdolnym pisarzem. Jego narracja stoi na bardzo wysokim poziomie, ale wyraźnie widać, iż swobodniej porusza się po kulisach funkcjonowania III Rzeszy. Dysponuje także znacznie szerszym materiałem źródłowym. Rees jest nierówny, co po części ma związek z rozłożeniem akcentów. W przypadku Hitlera mówić można w większym stopniu o odtwórczości, w przypadku Stalina wiele tez uznałbym za bardziej oryginalne, choć na moją ocenę może rzutować brak doświadczenia związanego z analizą historii ZSRR.
Momentami rozmywa też narrację wątkami pobocznymi, które w kontekście ujęcia Hitlera i Stalina są po prostu trzeciorzędne. Za dużo odniesień do aliantów, wyraźny jest też anglocentryzm (i zdecydowanie mniejszy krytycyzm względem Wielkiej Brytanii i Winstona Churchilla), który zaburza wyciąganie w pełni obiektywnych wniosków co do kształtowania relacji z III Rzeszą, ZSRR, a po części także i Polską. Nie są to problemy, które uznałbym za kluczowe dla narracji, ale trzeba uczciwie odnotować, że autor, koncentrując się chyba przesadnie na popularnonaukowym stylu i przystępności rozważań, wiele wątków, szczególnie politycznych, po prostu spłyca. Jak zaznaczyłem, niepotrzebnie szuka odpowiedzi na stawiane przez siebie pytania po stronie aliantów. Nie to powinno stanowić punkt odniesienia.
To odbija się delikatnie na wartości merytorycznej książki, która jednak była dla mnie wciągającym materiałem. Twórczość Reesa znam, więc lekkie pióro nie stanowiło dla mnie zaskoczenia (może dlatego autor nie dostaje bonusu za stylistykę). Książkę przeczytałem z ogromnym zaciekawieniem i nawet delikatne poczucie niedosytu nie powinno rzutować na ocenę całości – solidny materiał.
Ocena: 7,5/10
Recenzja „Starcia tyranów” powstała we współpracy z II wojna światowa TaniaKsiazka.pl.
