Tytuł – Twierdza Warszawa. Pierwsza wielka bitwa miejska II wojny światowej
Rok wydania – 2022
Autor – Dariusz Kaliński
Wydawnictwo – Znak
Liczba stron – 448
Tematyka – kompleksowe opracowań na temat przygotowań do obrony Warszawy, przebiegu walk o miasto i długofalowych konsekwencji osadzona silnie w historii politycznej i militarnej analizowanego okresu.
Ocena – 7,5/10
Obrona Warszawy w 1939 roku jest oczywiście ważnym, jeśli nie kluczowym (pod pewnymi względami – argumentować można w dwie strony) elementem historii Wojny Obronnej, ale nie da się ukryć, że znajomość realiów tego wydarzenia jest istotnie mniejsza, niż ma to miejsce choćby w przypadku Powstania Warszawskiego. Walki w 1944 roku na trwałe wpisały się w polską martyrologię wojenną, niejako przyćmiewając inne istotne z punktu widzenia historyków wojskowości wydarzenia rozgrywające się w tym samym miejscu. Nie chodzi oczywiście o tworzenie rankingów popularności bitew, które odbyły się na ziemi polskiej – gdy mówimy o Warszawie, każda z nich odcisnęła ogromne piętno na tkance miejskiej, przyczyniając się do stopniowej degradacji, a w konsekwencji niemal kompletnego zniszczenia polskiej stolicy. Obrona miasta w 1939 roku miała kolosalne znaczenie dla jego późniejszych losów, niejako nadała ton okupacji, konspiracji, a może i była wstępem do samego powstania.
Ludność Warszawy już wtedy, we wrześniu 1939 roku, pokazała, że jest gotowa na najwyższe poświęcenie, płacąc ogromną cenę za niesłabnące pragnienie wolności. Tętniące życiem miasto było stopniowo zabijane przez Niemców, ale nigdy nie udało się im złamać jego hartu ducha. Hartu ducha mieszkańców, warszawiaków, bo to ich trzeba postawić w pierwszym szeregu obrońców stolicy. Dość powiedzieć, że to właśnie w Warszawie najprężniej działało Polskie Podziemie, a konspiracja zaczęła się zanim do miasta wkroczyli Niemcy.
Książka Dariusza Kalińskiego zatytułowana „Twierdza Warszawa” (co samo w sobie ma wymiar symboliczny) dość dobrze oddaje ten fenomen. To nie tylko opowieść o walkach, jakie toczono we wrześniu 1939 roku, to przede wszystkim opowieść o mieście i jego mieszkańcach, którzy w przeciwieństwie do części naczelnych władz nie dali się złamać w pierwszych tygodniach niemieckiej agresji i trwali na swoich stanowiskach niemal do zakończenia wojny. Kaliński stara się stworzyć swego rodzaju reportaż, w którego centrum stawia miasto. Jednocześnie sięga znacznie dalej, rozszerzając narrację o dodatkowe, zazwyczaj istotne z punktu widzenia kompleksowości opowieści, wątki. Uczciwie trzeba powiedzieć, że nie zawsze są one bezpośrednio powiązane z głównym tematem i momentami mogą nieco zamazywać obraz. Kaliński chciał jednak szerszego kontekstu, dlatego nie mogą dziwić odwołania do działań naczelnych władz, sytuacji na froncie (Warszawa odgrywała istotną rolę w systemie obronnym II RP ze względu na związanie licznych sił niemieckich i opóźnienie marszu na wschód) czy relacji z aliantami (świętowanie pod ambasadami Wielkiej Brytanii i Francji po wypowiedzeniu przez nie wojny Niemcom było przecież istotnym symbolem pierwszych dni walk). Jest to niewątpliwie ciekawa opowieść, której autor umiejętnie splata ze sobą opowieść o mieście, państwie, narodzie, aliantach, nie koncentrując się wyłącznie na militarnych aspektach obrony samej Warszawy, na co pozornie mógłby wskazywać tytuł opracowania.
Stąd też miłośnicy szczegółowych opisów działań wojskowych mogą być delikatnie rozczarowani. Kaliński nie chce bowiem szczegółowo analizować przebiegu walk, choć na marginesie jego rozważań i takie informacje można sobie wynotować. Szkoda, że nie zdecydowano się na częstsze wizualizacje zmian zachodzących na froncie, choćby w postaci mapek sytuacyjnych, co zdecydowanie ułatwiłoby odbiór i byłoby dobrym rozszerzeniem narracji. Zwłaszcza że autor chętnie prezentuje podejście holistyczne, umiejscawiając Warszawę w kontekście niemieckiej kampanii przeciwko Polsce. Odniosłem wrażenie, że jego ambicją jest ukazanie szerokiej perspektywy, dla której punkt wyjścia stanowi przedwojenna Warszawa, z jej niezwykłą atmosferą, społecznym entuzjazmem, ogromnym potencjałem wiążącym się z niedawno odzyskaną niepodległością. Za taką Warszawę byli gotowi umrzeć jej mieszkańcy i to Kaliński udanie dokumentuje. Poświęcenie cywilów, cywilnych władz (uwypuklony wątek prezydenta Stefana Starzyńskiego) – to jedne z kluczowych elementów narracji. Kaliński dobrze czuje klimat, a przy tym ma solidny popularnonaukowy styl, którym może przyciągnąć czytelników i sprzedać im kompetentną, choć może momentami nieco emocjonalną historię Warszawy. Plusem jest usystematyzowanie całości, czemu sprzyja czytelny podział opracowania (choć nie restrykcyjny, gdy idzie o rozdzielenie tematów). Wszystko to w ładnej oprawie wizualnej, która tradycyjnie towarzyszy bitewnej serii Znaku, a która w przeszłości generowała historyczne perełki. „Twierdza Warszawa” być może nie aspiruje do takiego miana, ale ma solidne podstawy merytoryczne i jest po prostu wciągającą lekturą.
Ocena – 7,5/10
Recenzja „Twierdza Warszawa” została przygotowana we współpracy z TaniaKsiążka.pl.
