Tym, co odznaczało niemiecki system eksterminacji ludności żydowskiej była rozbudowana sieć gett i obozów różnego rodzaju. Powstawały właściwie od pierwszych miesięcy rządów partii nazistowskiej w Niemczech, co jasno świadczyło o zaplanowaniu procesu izolowania, a następnie fizycznej likwidacji przeciwników reżimu. Partia nazistowska upatrywała wrogów nie tylko w oponentach politycznych, ale i przedstawicielach różnych grup społecznych, etnicznych i narodowych. Z największą zaciętością zwalczano ludność żydowską, co wynikało z silnie zakorzenionego rasizmu i antysemityzmu obecnego w doktrynie nazizmu.
Organizacja
Obozy koncentracyjne jako miejsca odosobnienia, uwięzienia, przymusowej pracy, a wreszcie śmierci były charakterystycznym elementem niemieckiego nazistowskiego aparatu represji. Już w marcu 1933 roku, tuż po przejęciu władzy przez partię nazistowską NSDAP, na rozkaz jednego z przywódców ruchu Heinricha Himmlera został otwarty obóz koncentracyjny w Dachau (niem. Konzentrazionslager – KL Dachau). Początkowo osadzano tam przeciwników politycznych budującego się reżimu totalitarnego. Wraz z upływem czasu naziści przystąpili do organizowania coraz bardziej rozbudowanego systemu obozów, w skład którego wchodziły przede wszystkim obozy pracy, koncentracyjne i karne. Rozróżnienie to ma charakter umowny, bowiem w służących izolacji obozach koncentracyjnych także zmuszano więźniów do niewolniczej pracy. W czerwcu 1936 roku został otwarty obóz pracy w Marzahn, gdzie więziono mniejszość romską. W tym czasie w Niemczech obowiązywały już rasistowskie rozwiązania administracyjno-prawne umożliwiające represjonowanie obywateli pochodzenia niearyjskiego, przede wszystkim ludności żydowskiej. Od 1938 roku szykany, prześladowania i pogromy przybrały charakter przymusowej izolacji i grupowania Żydów w coraz liczniejszych obozach koncentracyjnych. W lipcu 1937 roku został utworzony obóz w Buchenwaldzie, następnie obozy we Flossenburgu, Mauthausen czy obóz kobiecy w Ravensbrück. To ledwie wycinek ogromnego systemu, który w przededniu wojny Niemcy wykorzystywali do wprowadzenia rządów terroru.
Po wybuchu II wojny światowej Niemcy przystąpili do konsekwentnej fizycznej eliminacji ludności żydowskiej na terenach okupowanych. Jednym z ważniejszych elementów zawiadowania systemem stały się getta – wydzielone, odizolowane obszary miast, na których gromadzono Żydów. Na niewielkiej powierzchni tłoczono ludność żydowską, uniemożliwiając jej kontakt ze światem zewnętrznym. Izolowanym Żydom odbierano mienie, a za murami gett czekało ich przede wszystkim przeludnienie, ubóstwo, głód i choroby. Próby ucieczki lub dostarczenia pomocy z zewnątrz Niemcy karali śmiercią. Mimo tego w wielu miejscach ludność wspierała Żydów, przemycając na teren getta żywność, ubrania, lekarstwa, a w przypadku współdziałania ruchu oporu także broń i amunicję. W nielicznych wypadkach wykorzystano ją do organizacji akcji zbrojnych wymierzonych w Niemców. W kwietniu 1943 roku wybuchło krwawo stłumione powstanie w getcie warszawskim. Zarząd nad gettami Niemcy sprawowali przez wyznaczone do tego rady żydowskiego tzw. Judenraty. Dzielnice były zazwyczaj otaczane wysokim murem, którego strzegli uzbrojeni niemieccy wartownicy. Warunki życia w getcie były tragiczne. Niemcy starali się konsekwentnie niszczyć wszelkie przejawy normalności, zakazując edukacji czy zgromadzeń religijnych. Mimo tego wielu Żydów na własną rękę kształciło dzieci oraz kontynuowało praktyki religijne.
W październiku 1939 roku Niemcy utworzyli pierwsze getto na okupowanych ziemiach polskich. W kolejnych latach powstało ok. 400 kolejnych wydzielonych dzielnic miast. W całej Europie utworzonych zostało ponad 1500 gett, przy czym najwięcej znajdowało się na okupowanych ziemiach polskich, radzieckich, a spore skupiska ludności żydowskiej zostały zgromadzone w miastach węgierskich. W czechosłowackim Terezinie zbudowano modelowe getto, które niemiecka propaganda wykorzystywała do prezentowania światu rzekomo świetnych warunków bytowych mieszkańców izolowanych dzielnic. W praktyce znaczna część Żydów z Terezina trafiła do obozu w Auschwitz-Birkenau. Do największych ośrodków należały w tym czasie getto warszawskie (nawet do 400 tys. mieszkańców), łódzkie, krakowskie i lubelskie. Getta traktowano jako rozwiązanie przejściowe, element eksterminacyjnego planu, który zaczęto wcielać w życie pod koniec 1941 roku. Od momentu przystąpienia do realizacji planu ,,ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”, jak określano zagładę całego narodu, Niemcy rozpoczęli brutalną likwidację gett. Mieszkańców albo rozstrzeliwano na miejscu, albo wysyłano do obozów koncentracyjnych. W sierpniu 1944 roku jako jedno z ostatnich zostało zlikwidowane getto w Łodzi, gdzie w czasie wojny jednorazowo przebywało nawet do 160 tys. ludzi. Niezwykle wysoka śmiertelność wśród mieszkańców gett była efektem przede wszystkim celowej polityki okupanta. Ogromne żniwo zbierał głód i choroby. Szacuje się, że w samych gettach na okupowanych ziemiach polskich mogło zginąć nawet 750 tys. ludzi. Statystyka ta nie uwzględnia Żydów przetransportowanych do obozów koncentracyjnych, gdzie w większości wypadków także czekała ich śmierć.
Morderczy system
Obozy koncentracyjne Niemcy tworzyli głównie na okupowanych terytoriach. Sieć od początku 1942 roku uzupełniały obozy zagłady (niem. Vernichtungslager). Także w tym wypadku rozróżnienie nie jest precyzyjne, bowiem część obozów koncentracyjnych ze względu na specyfikę funkcjonowania służyła niewątpliwie przede wszystkim do uśmiercania więźniów. Największym obozem powstałym na okupowanych ziemiach polskich był założony w połowie 1940 roku KL Auschwitz, który następnie rozbudowano o fabrykę śmierci Birkenau. Warto podkreślić, że przy lokalizacji obozów Niemcy kierowali się również dostępnością magistrali kolejowej, wykorzystując bogatą sieć połączeń do transportu więźniów z różnych części Europy. Lokalizacja znacznej części obozów koncentracyjnych na terytorium okupowanej Polski była jednym z zabiegów umożliwiających odsunięcie odpowiedzialności za przeprowadzane ludobójstwo od narodu niemieckiego, co skrzętnie wykorzystywała wojenna i powojenna propaganda. Obozy zagłady, w których więźniów uśmiercano trującymi gazami, także zostały rozmieszczone na ziemiach okupowanej Polski. Od 1942 roku powstały w Chełmnie nad Nerem (SS-Sonderkommando Kulmhof), Sobiborze (SS-Sonderkommando Sobibor), Bełżcu (Sonderkommando Belzec der Waffen-SS) i Treblince (SS-Sonderkommando Treblinka). Od drugiej połowy 1943 roku obozy śmierci były konsekwentnie likwidowane w celu zatarcia śladów ludobójstwa. Proces zabijania więźniów był niezwykle efektywny. Niemcy do perfekcji opanowali masowe uśmiercanie bezbronnych ofiar. W samym tylko Auschwitz-Birkenau zginęło ok. 1,1 mln ludzi, a w obozach zagłady liczba ofiar mogła sięgnąć nawet 2 mln.
Łącznie Niemcy stworzyli sieć ponad 1600 obozów koncentracyjnych oraz ok. 900 obozów pracy. Tak skonstruowany system pozwolił Niemcom na masowe uśmiercanie więźniów z całej Europy. Tragiczny bilans liczby ofiar okresu II wojny światowej obejmuje m.in. 6 mln wymordowanych Żydów oraz tyle samo zabitych Polaków.
Fotografia: brama do obozu Auschwitz-Birkenau na fotografii Stanisława Muchy z 1945 roku (Wikipedia, domena publiczna).
