Syjoniści-rewizjoniści byli prawicowym odłamem wykrystalizowanej w drugiej połowie XIX w. idei zmierzającej m.in., do odtworzenia państwa żydowskiego w ówczesnej Palestynie i odrodzenia języka hebrajskiego. Jedną z osób, która przyczyniła się do powstania syjonizmu był Teodor Herz (1860-1904). Pochodził z zasymilowanej do kultury niemieckiej żydowskiej rodziny. Będąc dziennikarzem zetknął się ze wzrostem antysemityzmu w społeczeństwach ówczesnej Europy. Spowodowało to, że Herzl stał się orędownikiem żydowskiego odrodzenia narodowego, tj. syjonizmu. Do końca XIX w. idea ta zaczęła krystalizować. W 1884 r. w Katowicach miał miejsce pierwszy zjazd syjonistów. Z kolei w 1897 r. powstała Światowa Organizacja Syjonistyczna (dalej ŚOS). Celem tej instytucji było koordynowanie działań syjonistów.
Twórcą syjonizmu-rewizjonizmu był Włodzimierz Zeew Żabotyński. Urodził w 1880 r. w należącej wówczas do Rosji carskiej Odessie. Jego rodzice byli osobami zasymilowany do kultury rosyjskiej. Podczas swojej edukacji Żabotyński uczył się w Gimnazjum Richelieu w Odessie i studiował we Włoszech. Co warto podkreślić Żabotyński interesował się też polską literaturą. Miał np. okazję spotkać się w pierwszych latach XX w. z Elizą Orzeszkową (1841-1910).
Czas I wojny światowej przyniósł niewyobrażalne cierpienia ludzkości, w tym przedstawicielom/przedstawicielkom społeczności żydowskiej. Podczas tego konfliktu światowego Żabotyński współtworzył dwie formacje wojskowe – Zion Mule Corps oraz Legion Żydowski, które wspierały wysiłek Wielkiej Brytanii w walkach przeciwko Turcji osmańskiej, do której należały m.in., tereny Palestyny. Żołnierze Zion Mule Corps walczyli podczas walk na półwyspie Gallipoli (1915-1916). Jednostki wchodzące w skład Legionu Żydowskiego walczyły razem z Arabami i wojskami Wielkiej Brytanii na terenie ówczesnej Palestyny. Wśród osób, które wspierały Żabotyńskiego w tworzeniu wyżej wspomnianych formacji wojskowych był John Henry Patterson (1867-1947), protestant żyjący w Irlandii oraz Josef Trumpeldor (1880-1920), który po wojnie rosyjsko-japońskiej (1904-1905) został pierwszym oficerem armii carskiej, który wyznawał judaizm. Po 1917 r. władzę nad terenami dzisiejszego Izraela oraz Autonomii Palestyńskiej zaczęła sprawować Wielka Brytania.
W pierwszej połowie lat 20. XX w. Żabotyński rozpoczął budowanie własnej frakcji politycznej. W 1925 r. jego zwolennicy wraz z syjonistami-aktywistami, którym przewodził Meir Grossman powołali do życia grupę syjonistów-rewizjonistów. Jej przedstawiciele reprezentowali prawicową wizję idei odtworzenia państwa żydowskiego. Do najważniejszych elementów programu należało:
- Jak najszybsze zbudowanie państwa żydowskiego, które miało obejmować ziemie na zachód i wschód od rzeki Jordan. Oznaczało to, że dla zwolenników Żabotyńskiego przyszły kraj ojczysty miał obejmować tereny dzisiejszej Autonomii Palestyńskiej, Jordanii oraz Izraela. Dla syjonistów-rewizjonistów odtworzenie własnego państwa miało pierwszeństwo nad ewentualnymi dyskusjami na jego przyszłym ustrojem politycznym czy gospodarczym. Stąd uwaga przywiązywana do odbudowy żydowskiej państwowości była określana mianem monizmu/monoidei.
- Przeprowadzenie masowej emigracji Żydów do ich przyszłego państwa. Plany jak najszybszej i jak największej emigracji było spowodowane wzrostem w latach 30 XX w. antysemityzmu w Europie, m.in., w faszystowskim Niemczech, czyli po 1933 r.
- Syjoniści-rewizjoniści chcieli zmienić przynajmniej część społeczeństwa żydowskiego. Pragnęli by Żydzi byli dumnymi osobami, które nie wstydzą/nie boją się swojego pochodzenia osobami. Mieli oni realizować zasady związane z pojęciem hadar.
- W stosunku do ludności arabskiej Żabotyński nie miał stanowiska, które podczas okresu międzywojennego nie uległo zmianie. W pierwszych latach po 1920 r. postulował on stworzenie militarnego muru między Żydami a palestyńskimi Arabami. Miało to na celu powstrzymanie antyżydowskich wydarzeń/pogromów. W następnych latach Żabotyński podkreślał, że w przyszłym państwie żydowskim konieczne jest równouprawnienie dla wszystkich wspólnot, które miał znaleźć się w granicach państwa żydowskiego. Jednocześnie nie widział możliwości do zbliżenia/zbratania Żydów i Arabów palestyńskich.
- Szacunek dla niepodległościowych działalności czeskiej organizacji „Sokół”, Józefa Piłsudskiego oraz Giuseppe Garibaldiego, osoby, która przyczyniła się do zjednoczenia Włoch. Żabotyński z uznaniem wypowiadał też się na temat systemu prezydenckiego w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej.
Na czele frakcji syjonistów-rewizjonistów stał Włodzimierz Żabotyński. Jego zwolennicy byli skupieni w Brit Hacohar/Brit Hatzohar (Zohar), czyli Unii Syjonistów-Rewizjonistów. Na czele Zohar stał prezydent, funkcja ta była pełniona przez Żabotyńskiego, który był niekwestionowanym liderem całego ruchu.
Syjoniści-rewizjoniści chcąc uzyskać wśród Żydów jak największe poparcie stworzyli kilka organizacji. Wśród nich były odwołujące się do m.in., kobiet oraz młodzieży, jak Menora, Masada oraz Stowarzyszenie Młodzieży Żydowskiej im. Trumpeldora, czyli Betar (Bejtar/Beitar). Warto podkreślić, że zwolennicy Żabotyńskiego wielką wagę przykładali do zapewnienia bezpieczeństwa Żydom. W związku z czym powołali w 1931 r. do życia paramilitarną organizację Irgun Cwai Leumi, czyli Narodową Organizację Zbrojną (Ecel, Irgun). W latach 1935-1946 przedstawiciele Żabotyńskiego zerwali kontakty z ŚOS i powołali do życia Nową Organizację Syjonistyczną (NOS).
Podczas II wojny światowej doszło do kilku wydarzeń, które miały wpływ na dalsze funkcjonowanie prawicy syjonistycznej:
– śmierć Żabotyńskiego (1940), która spowodowała, że irgunowcy zaczęli działać osobno od reszty syjonistów-rewizjonistów;
– w trakcie II wojny światowej irgunowcy zaczęli uważać, że tylko oni są spadkobiercami myśli politycznej Żabotyńskiego. Przedstawiali się jako członkowie ruchu mającego na celu wyzwolenie narodu żydowskiego spod okupacji;
– przejęcie w 1944 r. władzy nad Irgunem przez Menachema Beginem. Zaowocowało to zaostrzeniem relacji z Wielką Brytanią, która w latach 1917-1948 sprawowała władzę nad terenami dzisiejszego Izraela oraz Autonomii Palestyńskiej.
W 1946 r. NOS zakończyła działalność a jej aktywiści dołączyli do ŚOS. W 1948/1949 r. podczas pierwszej wojny arabsko-izraelskiej członkowie Ecel uczestniczyli w walkach o odtworzenie państwa żydowskiego. Następnie Irgun w maju 1948 r. stał się partią polityczną o nazwie Herut (Wolność). Na jej czele stanął Menachem Begin.
Syjoniści-rewizjoniści uczestniczyli w pierwszych wyborach do Knesetu (izraelskiego parlamentu), które odbyły się 25 stycznia 1949 r. Wzięły w nich udział trzy listy odwołujące się do dziedzictwa Żabotyńskiego:
– Herut,
– Lista Bojowników,
– Zohar. W szeregach tego ugrupowania działali niechętni Beginowi przedstawiciele nieistniejącej już NOS oraz zwolennicy wcześniej wspomnianego Meira Grossmana.
Wybory wygrała centro-lewicowa partia Mapaj (Mapai) zdobywając 155 tys. głosów (34,7%), następny był lewicowy Mapam – 64 tys. (14,5%), Zjednoczony Front Religijny – 52,9 tys. (11,9%), Herut- 49,7 tys. (11,5%). Na kolejnych miejscach były dwie partie centrowe, Ogólni Syjoniści z poparciem 22 tys. osób (5, 2%) oraz Partia Progresywna, która otrzymała 17 tys. głosów (4,1%). Z kolei Izraelska Partia Komunistyczna (Maki) uzyskała 15 tys. głosów, czyli 3,5% biorących udział w wyborach. Umiarkowanie lewicowa Demokratyczna Lista Nazaretu, skupiająca palestyńskich Arabów, uzyskała dwa mandaty. Z Listy Bojowników mandat posła uzyskał jeden jej przedstawiciel, Nathan Friedman Yellin- Mor (1913- 1980). Zwolennicy Grossmana nie przekroczyli progu wyborczego, w związku z czym nie otrzymali żadnego mandatu. Wyżej wspomniany wynik Herutu przełożył się na uzyskanie 14 miejsc w Knesecie.
Zwolennicy Menachema Begina będący spadkobiercami myśli Żabotyńskiego w odrodzonym państwie żydowskim byli w opozycji do rządów, w których główną rolę odgrywała partia Mapaj. Przedstawiciele Herut protestowali m.in., przeciwko nawiązaniu jakichkolwiek relacji między Izraelem a Republiką Federalną Niemiec (Niemcy Zachodnie). Nie porzucali też idei przyłączenia do państwa żydowskiego Strefy Gazy, Jordanii oraz Zachodniego Brzegu Jordanu. Zwolennicy Begina opowiadali się za progresywnym systemem podatkowym i sprzeciwiali się roli trustów w gospodarce. Proponowali też by dzieci żydowskie podczas swojej edukacji uczyli się też języka arabskiego oraz angielskiego. Co ciekawe, zwolennicy Begina podkreślali nienaruszalność granic powojennej Polski.
Przedstawiciele prawicy syjonistycznej uczestniczyli też w następnych wyborach do Knesetu. Wyniki Herutu wyglądały następująco:
- W 1951 r. partia uzyskała 8 mandatów,
- W 1955 r. było to 15 miejsc,
- W 1959 i 1961 r. zwolennicy Begina uzyskali po 17 mandatów.
Przedstawiciele partii Herut z niechęcią podchodzili do silnej pozycji centro-lewicy i lewicy syjonistycznej w Izraelu. Warto tu przytoczyć informacje zawarte w jednej z książek poświęconych krakowskim Żydom:
Dla niego przeciwstawianie się socjalistom było codzienną rutyną, przy rodzinnym stole podczas każdego śniadania, obiadu i kolacji rzucał gorzkie uwagi, produkty fabryk Histadrutu (…) były w domu bojkotowane, a stare modlitwy świąt Jom Kipur i Rosz Haszana „Ty zmieciesz Królestwo Zła z powierzchni ziemi” rozumiane jako zrzucenie jarzma socjalistycznego reżimu (za: „Polska i Palestyna – dwie ziemie i dwa nieba. Żydzi krakowscy w obiektywie Ze’eva Alaksandrowicza”, tekst S. Aleksandrowicz, E. Gawron, T. Strug, tłum. G. Kuhn, A. Wencel, M. Levy, Kraków 2012, s. 9-10).
W połowie lat 60. XX w. doszło na izraelskiej scenie politycznej do znaczących zmian. W 1965 r. w wyniku porozumienia między przedstawicielami partii Herut a częścią centrowych syjonistów powstało ugrupowanie Gahal (Gusz Hurut Libralim, czyli Blok Herut-Liberałowie). Dwa lata później w wyniku wojny 6-cio dniowej państwo żydowskie zagrożone inwazją ze strony arabskich sąsiadów zajęło należący do Egipu półwysep Synaj i Strefę Gazy, syryjskie Wzgórza Golan oraz będący pod kontrolą Jordanii Zachodni Brzeg Jordanu. Brak uregulowanych stosunków z sąsiadami, problemy gospodarcze oraz działalność ruchów politycznych chcących przyłączenia zdobytych terytoriów do Izraela (Ruch na rzecz Wielkiego Izraela) doprowadziły do konsolidacji prawicy/centroprawicy. Spowodowało to powstanie w 1973 r. partii Likud. Po wyborach w 1977 r. Menachem Begin został pierwszym nie-lewicowym premierem Izraela. Funkcję tą pełnił do 1983 r. Warto podkreślić, że dzisiejszym Izraelu partii Likud nadal istnieje. Z kolei w 1999 r. powstał Israel Beitejnu (Beitenu), partia ta w swoim programie odwołuje się do dorobku Żabotyńskiego.
Prezentowane dokumenty odnoszą się do pierwszych lat obecności zwolenników Begina w Izraelu. Dotyczą one głównie kongresu Betaru, który odbył się w 1949 r. Wyjątkiem jest dokument z 1937 r. Jest to odpis statutu młodzieżówki, który został wydany w stolicy Polski.
Za przetłumaczenie materiałów z języka hebrajskiego na język polski, które zostały uzyskane w Archiwum Instytutu Żabotyńskiego w Tel-Awiwie chcę podziękować Agnieszce Jawor-Polak.
Dokumenty można pobrać: TUTAJ.
Zdjęcie tytułowe: Włodzimierz Żabotyński. Źródło zdjęcia: Wikipedia.
Źródła:
Archiwum Instytut Żabotyńskiego, B 16 – 2/ 15, Betar U.S., Letter from Herut Movement, Israel, and Warsaw Elections Regulations (1937), 1949.
Flisiak, Działalność syjonistów-rewizjonistów w Polsce w latach 1944/1945- 1950, Lublin 2020.
Flisiak, Wybrane materiały ideologiczne i propagandowe Syjonistyczno-Socjalistycznej Partii Robotniczej Poalej Syjon-Hitachdut. Przyczynek do badań nad lewicą syjonistyczną w pierwszych latach powojennej Polski (1944/45-1949/50), Chrzan 2021.
Polska i Palestyna – dwie ziemie i dwa nieba. Żydzi krakowscy w obiektywie Ze’eva Alaksandrowicza, tekst S. Aleksandrowicz, E. Gawron, T. Strug, tłum. G. Kuhn, A. Wencel, M. Levy, Kraków 2012.
Shapiro, The road to power: Herut Party in Israel, transl. By R. Mandel, Albany 1991.
Shindler, Historia współczesnego Izraela, tłum. M. Mścichowski, Warszawa 2011.
Zineman, Historia sjonizmu. Od czasów najdawniejszych do chwili obecnej, Warszawa 1946.
Dominik Flisiak – doktor historii i autor książek. W 2019 r. obronił na Uniwersytecie Jana Kochanowskiego w Kielcach. Dotyczyła ona działalności syjonistów-rewizjonistów w pierwszych latach powojennej Polski.
