Wobec powszechności stosowania wadliwych kodów pamięci, w szczególności w stosunku do określania geograficznej lokalizacji obozów koncentracyjnych, niezbędne jest przyjrzenie się temu problemowi szczegółowo i jednoznaczne określenie odpowiedzialności za zbudowany w Europie potężny system masowej eksterminacji. Obozy koncentracyjne powstawały nie tylko na terenie III Rzeszy, lecz również na ziemiach podbitych i okupowanych przez niemieckie wojska. Mimo tego jedynie w nielicznych wypadkach odpowiedzialność za zawiadowanie obozami koncentracyjnymi może zostać przypisana innym nacjom, przede wszystkim kolaborantom, którzy zdradzili własne narody, decydując się na wsparcie niemieckich nazistów. Próby relatywizowania historii lub rozmywania odpowiedzialności ocenić należy negatywnie jako przejaw niezrozumienia i zaciemniania obrazu przeszłości.
Początki
Przez obóz koncentracyjny rozumie się miejsce więzienia, przetrzymywania dużej liczby osób. Uwięzienie ma zazwyczaj wymiar systemowy i jest koordynowane przez urzędników państwowych. W ramach obozów koncentracyjnych wyróżnić można zróżnicowane grupy ośrodków, w tym obozy niewolniczej pracy czy obozy masowej zagłady. Historia obozów koncentracyjnych sięga XIX wieku. Dopiero jednak powstanie III Rzeszy i organizacja niemieckiego systemu obozowego stworzyły podstawy masowości zjawiska. Po wygranych przez nazistów wyborach w Niemczech zaczęto organizować pierwsze miejsca odosobnienia, których ofiarami padali głównie przeciwnicy polityczni nazistów. Pierwszy obóz koncentracyjny (z niem. „Konzentrazionslager”) utworzono z rozkazu Heinricha Himmlera już w marcu 1933 roku. Został zlokalizowany w niemieckim Dachau. W kolejnych latach państwo niemieckie stworzyło prężny system obozów koncentracyjnych, wśród których najważniejsze znajdowały się w Sachsenhausen (1936), Buchenwaldzie (1937), Mauthausen (1938) i w Ravensbrück (1939).
Wraz z wybuchem II wojny światowej i ekspansją niemieckiej armii obozy koncentracyjne powstawały także na ziemiach okupowanych przez III Rzeszę. Największa sieć obiektów powstała na terenach okupowanej od września 1939 roku Polski. Niemcy więzili w nich przede wszystkim ludność żydowską i polską, w tym więźniów politycznych, przedstawicieli inteligencji i Kościoła Katolickiego. Wraz z rozbudową systemu do obozów coraz częściej trafiały osoby przypadkowe, często zatrzymywane w masowych łapankach organizowanych na ulicach okupowanych polskich miast. Obok obozów koncentracyjnych na terytoriach podbitych przez III Rzeszę powstawały też obozy pracy niewolniczej, obozy przesiedleńcze oraz obozy karne. Od 1942 roku Niemcy zaczęli również tworzyć obozy zagłady (z niem. „Vernichtungslager”), których głównym zadaniem było uśmiercanie więźniów. Był to element hitlerowskiego planu całkowitej eksterminacji ludności żydowskiej, ale także fizycznego wyniszczenia innych narodów i grup etnicznych, w tym Polaków, Cyganów czy Rosjan.
Eksterminacja i odpowiedzialność
Pierwszym obozem założonym przez Niemców na ziemiach polskich był obóz w Sztutowie (Stutthof), który w niektórych opracowaniach kwalifikowany jest jako obóz koncentracyjny dopiero od 1942 r.. Wiąże się to z zaszeregowaniem poszczególnych obozów w niemieckiej nomenklaturze – początkowo Stutthof pełnił rolę obozu przejściowego, do którego Niemcy kierowali więźniów od pierwszego dnia wojny! Należy zatem uznać, iż powstanie tej jednostki już we wrześniu 1939 r., a więc w momencie, gdy Polska jeszcze się broniła przed niemiecką agresją, wyznacza pewną cezurę w zakresie hitlerowskiej polityki eksterminacyjnej i definiuje kierunki polityki okupacyjnej względem Polski.
W maju 1940 roku Niemcy rozpoczęli prace nad obozem koncentracyjnym Auschwitz (za datę jego założenia uznaje się 14 czerwca 1940 r.), lokalizując go w rejonie okupowanego polskiego miasta Oświęcim. Rok później w pobliskiej Brzezince stworzony został podobóz Birkenau, który wkrótce przekształcono w obóz śmierci. Oba obozy utworzyły kompleks Auschwitz-Birkenau zorganizowany i zarządzany przez Niemców na okupowanych ziemiach polskich. W konsekwencji poprawne nazewnictwo powinno obejmować nie geograficzną lokalizacją konkretnego obozu, lecz administracyjną przynależność systemową. W przypadku kompleksu Auschwitz-Birkenau mówić należy o „niemieckim nazistowskim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau na terytoriach okupowanej Polski”. Tak rozbudowane określenie oddaje pełny charakter kompleksu obozowego, wskazując na organizatorów i wykonawców zbrodni oraz niewinne ofiary ciemiężone przez najeźdźcę. Jest to również nomenklatura używana oficjalnie. W historiografii pojawia się jednak rzadziej, co wynika z przyczyn technicznych (krótsze nazewnictwo jest zwyczajnie łatwiejsze).
W styczniu 1941 roku Niemcy stworzyli kolejny obóz koncentracyjny na ziemiach polskich, tym razem na Majdanku, na terenie Lublina. Następny obóz uruchomiono w okolicach Rogoźnicy (KL Gross-Rosen), a od 1942 roku niemiecki okupant koncentrował się na organizacji systemu obozów śmierci, które lokalizowano kolejno w: Chełmnie nad Nerem (SS-Sonderkommando Kulmhof), Sobiborze (SS-Sonderkommando Sobibor), Bełżcu (Sonderkommando Belzec der Waffen-SS) i Treblince (SS-Sonderkommando Treblinka).
Odpowiedzialność
W czasie wojny Niemcy stworzyli prężny system umożliwiający masowe transporty więźniów z całej Europy. Obozy koncentracyjne zlokalizowano m.in. na terenie okupowanej Norwegii, Danii, Związku Radzieckiego, w tym dzisiejszych Litwy, Łotwy, Estonii, Białorusi, Ukrainy, dalej Francji, Węgier, Słowacji, Czech, Austrii, Rumunii, Holandii, Belgii, ówczesnej Jugosławii czy Grecji. Z wielu miejsc masowo deportowano ludność żydowską, transportując ją następnie do obozów śmierci. W wielu wypadkach więźniów wciskano do bydlęcych wagonów, bez jedzenia, wody pitnej, w fatalnych warunkach. Po przyjeździe ofiary segregowano, odbierano im mienie, a następnie w większości wypadków wysyłano je na śmierć przez zagazowanie. Niemcy zaaranżowali wygląd komór tak, by przybywający myśleli, iż zmierzają do łaźni. Więźniów wtłaczano do komór, a do szczelnie zamkniętych pomieszczeń wpuszczano trujący gaz, których w ciągu kilkudziesięciu minut uśmiercał ofiary. Na przełomie 1943 i 1944 roku Niemcy przystąpili do likwidacji obozów śmierci, starając się zatrzeć ślady po niewyobrażalnej zbrodni. Infrastruktura obozowa została rozebrana, a na miejscu dotychczasowych budynków, w tym komór gazowych, zasiano trawę i posadzono drzewa.
Łączna liczba ofiar wspomnianych czterech obozów zagłady jest szacowana na co najmniej 1,8 mln ludzi. Dodatkowo w kompleksie Auschwitz-Birkenau zginęło przynajmniej 1,1 mln ludzi, choć niektóre szacunki mówią o znacznie większej liczbie ofiar. Liczba ta nie uwzględnia ofiar obozów w Sztutowie oraz Majdanku, a także wielu innych mniejszych jednostek, w tym chociażby obozu przejściowego w Płaszowie, gdzie codziennie eksterminowano nawet do kilku tysięcy więźniów. Mimo prób szacowania łącznej liczby ofiar niemieckich obozów koncentracyjnych i obozów zagłady dokładne wyliczenie nie jest możliwe ze względu na skalę eksterminacji. Nie ulega wątpliwości, iż ludobójstwo w czasie II wojny światowej było wydarzeniem bez precedensu i pozostawiło po sobie niezatarte ślady. Pamięć o ofiarach kultywują liczne placówki muzealne, które są dzisiaj świadectwem bestialstwa niemieckich zbrodniarzy.
Zdjęcie tytułowe: Eksperymenty w Dachau – ofiara tracąca przytomność podczas eksperymentu z ciśnieniem. Źródło zdjęcia: Wikipedia, domena publiczna.
