Józef Stalin (1892-1953) – właściwie Iosif Wissarionowicz Dżugaszwili, przywódca Związku Sowieckiego, dyktator, jeden z członków tak zwanej Wielkiej Trójki.
Urodził się 21 grudnia 1878 roku w Gori na terenie Gruzji. Był synem Wissariona Dżugaszwili, z zawodu szewca, i Katarzyny Geładze. Istnieją pewne rozbieżności co do daty urodzin Józefa Stalina powodowane datowaniem przyjętych u jego biografów, dokumentami i wreszcie relacją samego Stalina. Dodatkowo powstały też hipotezy mające na celu unieważnienie ojcostwa Wissariona Dżugaszwili, którego żona miała rzekomo zdradzić ze swoim pracodawcą. W 1888 roku młody Stalin rozpoczął naukę w szkole w Gori. Następnie, od 1894 roku pobierał nauki na seminarium duchownym w Tbilisi. Został wydalony ze szkoły w 1899 roku. Nie możemy być pewni, czy przyczyną nie były pierwsze kontakty ze środowiskiem marksistowskim. Z drugiej strony, pojawiły się tezy, iż szkołę ukończył, a historię o wyrzuceniu dopisała później komunistyczna propaganda. Następnie podjął się pracy w obserwatorium astronomicznym w Tbilisi, gdzie został księgowym. Zainteresowanie socjalizmem pogłębiało się, a sam Stalin rozpoczął w tym czasie szeroko zakrojoną działalność w Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji. W latach 1901-02 został członkiem komitetu partyjnego w Tbilisi, a następnie rozpoczął działalność we frakcji bolszewików. W 1905 roku wziął udział w rewolucji. Następnie zajmował się nie tylko działalnością partyjną, ale prowadził też zbrodniczy proceder, będąc mocno zaangażowanym w bolszewickie akcje ekspropriacyjne, które polegały na rabowaniu banków i pociągów na Zakaukaziu. Pieniądze wykorzystywano do dalszej działalności partii. Stalina wielokrotnie aresztowano. Co ciekawe, musiał niejednokrotnie uciekać z zesłania. Zmuszony był ukrywać się przed władzami carskimi. W tym celu używał szeregu pseudonimów. W 1912 roku wszedł w skład Komitetu Centralnego partii. Przyjął wówczas nazwisko Stalin (używane przez nas na potrzeby artykułu także w odniesieniu do jego wcześniejszych lat życia). Zajmował się także pisaniem do gazety „Prawda”. Warto przy tym wspomnieć, iż umiejętności pisarskie wykazywał już od najmłodszych lat, miał nawet za sobą przygody związane z tworzeniem utworów wierszowanych. Za swoją działalność ponownie został aresztowany i zesłany w 1913 roku na Syberię, skąd uciekł. W 1917 roku przyjechał do Piotrogrodu. Tam na krótko, pod nieobecność Włodzimierza Lenina, kierował Komitetem Centralnym Partii. Brał udział w rewolucji październikowej. Mianowano go następnie komisarzem ds. narodowości. Później obejmował stanowiska we Wszechrosyjskim Centralnym Komitecie Wykonawczym. Jego pozycja stopniowo rosła. W 1922 roku został mianowany sekretarzem generalnym Wszechrosyjskie Partii Komunistycznej (bolszewików). Dzięki poparciu Lenina Stalin kreowany był na głównego kandydata na jego następcę. Wódz bolszewików miał jednak pewne obawy co do osoby Gruzina, uważając go za zbyt agresywnego. Przyczyną takich poglądów były nieustanne konflikty na linii Stalin-Lew Trocki. Wkrótce po śmierci Lenina Stalin, nowy przywódca partii, rozprawił się z głównym przeciwnikiem. 21 stycznia 1924 roku, po przewlekłej chorobie, umarł Lenin. Jego miejsce zajął Józef Stalin, stając na czele Związku Sowieckiego oraz Komitetu Centralnego WKP(b).
Szybko przystąpił do krwawej rozprawy z opozycją – w 1927 roku wyrzucił z partii Lwa Trockiego, który przegrał walkę o sukcesję po Leninie. Następnie Trocki został aresztowany (1928), wyrzucony z ZSRR (1929) i wreszcie pozbawiony obywatelstwa (1932). Po ośmiu latach przebywania poza krajem znowu dosięgła go ręka Stalina, który zlecił zamordowanie Trockiego. Bezwzględność Stalina i jego skłonności do intryg szybko wyniszczyły najbliższe otoczenie wodza, który zaczął kompletowanie nowej ekipy rządzącej, zrzeszając ludzi ślepo mu oddanych i niesamodzielnych. W 1928 roku przywódca Związku Sowieckiego rozpoczął realizację pierwszego planu pięcioletniego, którego głównym celem było uprzemysłowienie kraju. Kolektywizacja rolnictwa i rozwój przemysłu ciężkiego nie przyniosły poprawy losu ludności sowieckiej. Co więcej, przyczyniły się do zamieszek, krwawo stłumionych przez wojsko. Klęska głodu była główną konsekwencją polityki rolnej Stalina i doprowadziła do śmierci milionów ludzi. Dodatkowo od 1929 roku rozpoczęła się ostra kampania antyreligijna. Łupem władzy padły kościoły, księża byli masowo mordowani. Powstała wówczas organizacja Związek Wojujących Bezbożników, której celem było zachęcanie ludności do wspierania ateizmu. W 1934 roku Stalin zdecydował się na rozprawę z kolejnym ważnym członkiem partii, Siergiejem Kirowem, zlecając jego zamordowanie. Za rządów Stalina zapełniają się Gułagi, radzieckie obozy koncentracyjne. Działalność policji politycznej „Czeka” obejmuje coraz większy zakres. Śmierć Kirowa była jednak tylko przygrywką do jeszcze straszniejszych wydarzeń lat 1934-38 zwanych „wielką czystką” przeprowadzoną w partii i wojsku, Armii Czerwonej. Prześladowania objęły najbardziej prężny element kadry dowódczej Związku Sowieckiego. Stalin obawiał się zagrożenia, jakie stanowili ambitni politycy i dowódcy Armii Czerwonej. Akcje represyjne objęły m.in. marszałka Michaiła Tuchaczewskiego, jednego z najbardziej zasłużonych radzieckich wojskowych. W czerwcu 1937 roku Tuchaczewski został skazany na śmierć i zamordowany. Dowody jego rzekomej zdrady sfabrykowano z polecenia Stalina, a proces był ustawiony. Ogółem czystką objętych zostało około miliona działaczy partyjnych oraz ponad 50 000 wojskowych i innych ludzi. Rozkazy śmierci sygnowane podpisem Stalina były wówczas na porządku dziennym. Wraz z tym postępowały indoktrynacja kultury i sztuki oraz kult jednostki – przywódcy narodu sowieckiego. Radzieccy, i nie tylko, twórcy pisali wiersze wielbiące Stalina, malowali obrazy przedstawiające dyktatora, wznoszono kolejne pomniki. Stało się to główną wytyczną nowego nurtu w sztuce radzieckiej, socrealizmu. Nie należy jednak zapominać, iż jako głowa państwa Stalin odpowiadał za jego rozwój i modernizację, a część przeprowadzonych wówczas reform rzeczywiści popchnęła ZSRR gospodarczo do przodu. W związku z ambicjami Stalina podejmowano się realizacji kolejnych planów pięcio- i czteroletnich. Zgodnie z założeniami komunizmu wprowadzono nacjonalizację dóbr, stworzono słynne współzawodnictwo, czyli wyścigi w pracy. Robotnicy zmuszani byli do wykonywania robót ponad normy, co przełożyło się na siłę gospodarki, ale w oczywisty sposób odbijało się na ciemiężonym społeczeństwie. Wzrosło w tym czasie wydobycie surowców, kraj poddany został uprzemysłowieniu, nastąpiła elektryfikacja zacofanych terenów. W polityce na arenie międzynarodowej Związek Sowiecki był w tym okresie cichym sojusznikiem państw Europy Zachodniej, sprzeciwiając się poczynaniom budujących swoją potęgę nazistów. Mimo to nie doszło do porozumienia między przyszłymi aliantami, a Stalin postanowił dogadać się z Adolfem Hitlerem, przywódcą III Rzeszy.
W 1939 roku obaj dyktatorzy doprowadzili do podpisania kolejnych układów przewidujących ścisłą współpracę między obydwoma państwami. Jakby podsumowaniem rozmów i ustaleń był pakt Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 roku, w którym oba totalitarne państwa gwarantowały sobie sojusz wojskowy i gospodarczy, jednocześnie planując dokonanie agresji na Polskę i wyznaczenie nowych granic. Armia Czerwona była w tym czasie mocno osłabiona przeprowadzoną czystką, nie miała też odpowiedniego sprzętu i wykwalifikowanych dowódców. Wszystko to miała wykazać zbliżająca się kampania przeciwko Finlandii. Na razie jednak, 1 września 1939 roku, Niemcy zaatakowały Polskę. Na wieść o wkroczeniu jednostek niemieckich do Warszawy, Stalin rozkazał ruszyć do boju Armii Czerwonej. 17 września żołnierze radzieccy rozpoczęli pierwszą w tej wojnie ofensywę Armii Czerwonej. Wprawdzie w tym czasie Wehrmacht nie zdobył jeszcze stolicy Polski, jednak wspólne uderzenie sił niemieckich i sowieckich pozbawiło Polaków wszelkich złudzeń i możliwości obrony. Kampania zakończyła się na początku października, a Związek Sowiecki został jedynie potępiony na międzynarodowej arenie. Mocarstwa zachodnie nie zdecydowały się na wypowiedzenie wojny Stalinowi, który uzyskał terytoria zachodniej Ukrainy i Białorusi. W listopadzie tego samego roku Związek Sowiecki dokonał agresji na Finlandię. Wcześniej, o czym warto wspomnieć, zajęte zostały państwa nadbałtyckie – Litwa, Łotwa i Estonia – które w połowie 1940 roku zostały przyłączone do terenów sowieckich. Wojna Zimowa trwająca do marca 1940 roku wprawdzie zakończyła się zwycięstwem ZSRS i odebraniem Finom 10% ich terytorium, jednakże wykazała zastraszającą słabość Armii Czerwonej nieprzygotowanej do walki z dobrze zorganizowanym przeciwnikiem, który dysponuje odpowiednim sprzętem. Dlatego też Stalin stopniowo zaczął odbiegać od zaostrzonego kursu względem wojskowych, postanawiając przerwać czystkę. Po zajęciu części Rzeczypospolitej oraz republik nadbałtyckich Sowieci wprowadzili tam masowy terror, decydując się chociażby na eksterminację i aresztowania względem ludności polskiej. W 1940 roku zamordowanych zostało kilkanaście tysięcy polskich oficerów. Rozkaz o ich rozstrzelaniu sygnowany był m.in. podpisem Stalina. W kwietniu 1943 roku ciała Polaków zostały odnalezione przez niemieckich żołnierzy. Wtedy strona sowiecka nie przyznała się do masakry na terenie Katynia, decydując się na ukrywanie tego faktu jeszcze przez kilkadziesiąt następnych lat. W tym samym roku Stalin zajął Besarabię, przyłączając ją do terenów Związku Radzieckiego.
Stopniowo jednak stosunki niemiecko-radzieckie uległy ochłodzeniu. Odżyły dawne antagonizmy, a obie strony zaczęły szykować się do ofensywy. 22 czerwca 1941 roku Niemcy uderzyli na Sowietów. Wojna prowadzona była z pełną bezwzględnością z obu stron. Stalin nakazał rozstrzeliwanie wycofujących się z pola walki żołnierzy. Śmierć miała objąć także tych, którzy dobrowolnie szli do niemieckiej niewoli. Jednocześnie jeńcom nieprzyjaciela zgotowano jeszcze gorszy los. Bezpośrednio po agresji niemieckiej ze Stalinem skontaktował się premier brytyjski Winston Churchill, który obiecał mu zapewnienie wszelkiej pomocy oraz zaproponował sojusz. W związku z tym także sojusznicze względem Wielkiej Brytanii państwo polskie na emigracji musiało przyjąć do wiadomości ugodę z Sowietami. Polski Rząd na Emigracji podpisał nawet specjalny dokument (układ Sikorski-Majski z 30 lipca 1941 roku), w którym za niebyłe uznana została agresja ZSRS na Polskę, amnestią objęci zostali polscy więźniowie. Niesprecyzowany został problem polskiej granicy na wschodzie. Po początkowych niepowodzeniach Armia Czerwona przeszła do ofensywy. Sam Stalin stał się w tym czasie jednym z czołowych rozgrywających sojuszu aianckiego, zyskując sobie sporą sławę w krajach zachodnich, gdzie prasa pieszczotliwie nazywała go „Uncle Joe” („Wujkiem Joe”). Zafascynowani ideami komunizmu twórcy zachodni wychwalali reżim Gruzina, nie domyślając się nawet, w jaki sposób faktycznie funkcjonuje totalitarne państwo ciemiężące własnych obywateli. Przywódca radziecki trzykrotnie uczestniczył w spotkaniach Wielkiej Trójki (w Teheranie, Jałcie i Poczdamie), mając ogromny wpływ na kształtowanie powojennego świata. Można nawet rzec, iż to Stalin przewodził trójce polityków podejmujących najważniejsze decyzje. Dzięki swojej postawie oraz dzięki sukcesom Armii Czerwonej na froncie strefą wpływów sowieckich objęte zostały Litwa, Łotwa, Estonia, Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia czy Bułgaria. Sowieci otrzymali także strefę okupacyjną w podbitych Niemczech. Po wojnie Stalin szykował się do spodziewanej wojny z Zachodem, propagując wyścig zbrojeń, który objął Związek Radziecki i Stany Zjednoczone. Obok tego ponownie rozpoczął zakrojone na szeroką skalę prześladowania. Fatalna sytuacja gospodarcza kraju powodowała śmierć głodową milionów ludzi. Tymczasem Stalin robił się coraz bardziej podejrzliwy, szukając zdrajców w swym najbliższym otoczeniu. Ofiarą szykan stał się nawet były komisarz spraw zagranicznych Związku Radzieckiego, Wiaczesław Mołotow, który do tej pory był jednym z głównych wykonawców polityki Gruzina. Eksterminację przerwała dopiero śmierć Stalina 5 marca 1953 roku w Moskwie. Pogrzeb dyktatora stał się prawdziwą manifestacją komunistów. Szybko jednak nastąpił proces destalinizacji zapoczątkowany przez następcę Gruzina, Nikitę Chruszczowa. Stalinowskiemu terrorowi przypisuje się dzisiaj śmierć kilkudziesięciu milionów ludzi (według różnych danych od 45 do 65 milionów).
W życiu prywatnym Stalin dwukrotnie wchodził w związki małżeńskie. Po raz pierwszy w 1903 roku, jednakże jego żona Jekaterina Swanidze zmarła już w 1907 roku. Z Jekateriną miał syna Jakowa. W 1919 roku ponownie stanął na ślubnym kobiercu. Tym razem jego wybranką była Nadieżda Alliłujewa. Miał z nią dwójkę dzieci – Wasyla i Swietłanę. Córka była przez niego zdecydowanie faworyzowana. Mimo wszystko jego stosunki rodzinne nie układały się najlepiej. Druga żona prawdopodobnie w 1932 roku popełniła samobójstwo. Stalin nie zdecydował się ożenić po raz trzeci.
