Traktat wersalski był niewątpliwie najważniejszym aktem prawnym kończącym I wojnę światową. W powszechnej opinii miał zabezpieczyć Europę przed wybuchem kolejnego konfliktu. Nie należy także zapominać, iż nie był jedyny – Wielka Wojna była bowiem kończona na raty, w kilku etapach obejmujących kolejne kraje wchodzące w skład koalicji Państw Centralnych. To jednak w Wersalu zdecydowały się losy Europy. Być może to tam, nieświadome zagrożenia, zwycięskie mocarstwa przygotowały grunt pod wybuch kolejnego światowego konfliktu.
Świat zjeżdża do Paryża
Traktat wersalski był głównym aktem prawnym ustanawiającym pokój i powojenne rozliczenia między mocarstwami Ententy a Niemcami. Podpisano go w Sali Lustrzanej pałacu w Wersalu 28 czerwca 1919 roku. Dzień ten wyznacza symbolicznie koniec I wojny światowej. Sam traktat wszedł w życie 20 stycznia 1920 roku, w momencie złożenia dokumentów ratyfikacyjnych. Na konferencji pokojowej organizowanej w Paryżu zebrali się reprezentanci 32 państw (w tej grupie były także brytyjskie dominia), którzy opracowali tekst porozumienia pokojowego. Do stołu rozmów nie zaproszono pokonanych państw centralnych, w tym Niemiec, Austrii i Węgier, ale także bolszewickiej Rosji, wówczas jeszcze nieuznawanej na arenie międzynarodowej. W konsekwencji ustalenia zostały narzucone przez kraje zwycięskie (głównie Francję, Wielką Brytanię, USA i Włochy, do których dołączyła Japonia – utworzyły one składającą się z pięciu państw tzw. Radę Najwyższą), bez możliwości negocjacji.
Uderzenie w Niemcy?
Konferencja obradowała przez pełny rok, w dniach 18 stycznia 1919 – 21 stycznia 1920 roku i zakończyła się pozornym sukcesem. Pozornym, gdyż w powszechnym przekonaniu miała zabezpieczyć uczestników przed kolejnym konfliktem na skalę światową. W praktyce jedynie przygasiła wciąż tlące się spory – graniczne, etniczne, polityczne i społeczne. Ukoronowaniem konferencji był oczywiście traktat wersalski. Jego najważniejsze postanowienia przytaczamy poniżej:
– Niemcy miały wypłacić reparacje wojenne, swoiste odszkodowania za straty poniesione przez kraje ententy w czasie I wojny światowej. Szczegółowe rozwiązania zostały przyjęte w wyniku prac powołanej przez zwycięskie mocarstwa Komisji Odszkodowań. Ostatecznie Niemcy miały wypłacić w złocie łącznie 132 mld marek. Pieniądze te miały trafić do państw, które ucierpiały w wyniku wojny, przy czym głównym beneficjentem wypłat miała być Francja, najsilniej naciskająca na obciążenie Niemiec. Francuzi mieli w tym również cel polityczny, starając się maksymalnie osłabić głównego przeciwnika w Europie i opóźnić powojenną odbudowę niemieckiej potęgi. Kwestia wypłaty reparacji, wobec nierealnych żądań zwycięskich mocarstw, była w późniejszym czasie przedmiotem sporów, obrad międzynarodowych konferencji oraz ogromnego kryzysu ekonomicznego w Niemczech, który doprowadził do hiperinflacji oraz niemal całkowitej niewypłacalności Niemiec, która faktycznie przerwała wypłacanie reperacji w określonych wcześniej kwotach w latach trzydziestych. Początkowe trudności w spłatach skłoniły kraje ententy do czasowego zajęcia niemieckich portów, a wojska francuskie i belgijskie wkroczyły do silnie uprzemysłowionego Zagłębia Ruhry. Wypłacanie reperacji wznowiono po II wojnie światowej. Ostatnia ich rata została zapłacona dopiero w 2010 roku.
– Demilitaryzacja Nadrenii i ograniczenia narzucone na armię Niemiec. Francuzi słusznie obawiali się odbudowy potęgi militarnej Niemiec, starając się opóźnić ten proces (a modelowo całkowicie zatrzymać) poprzez szereg obostrzeń. Jednym z nich była demilitaryzacja Nadrenii – Niemcy mieli zakaz utrzymywania tam wojsk, co sprawiało, iż linia Renu nie była obsadzona i chroniona. Niemcy mieli także zniszczyć fortyfikacje graniczne, mieli zakaz budowania nowych w pasie 50 km od wschodniego brzegu rzeki. Niemiecka armia mogła liczyć maksymalnie 100 tys. ludzi, przy czym Niemcom nie wolno było prowadzić poboru w ramach powszechnej służby wojskowej, posiadać czołgów, ciężkiej artylerii oraz samolotów bojowych. Dodatkowo marynarka wojenna Niemiec mogła posiadać maksymalnie sześć pancerników, sześć lekkich krążowników, dwanaście niszczycieli oraz dwanaście torpedowców (każda z grup jednostek była także ograniczona tonażowo). Nie mogła natomiast posiadać okrętów podwodnych. W praktyce obostrzenia te Niemcy kreatywnie omijali, a w czasie dwudziestolecia międzywojennego rozwijali współpracę z ZSRR będącym źródłem produkcji i dostaw sprzętu wojskowego oraz rezerwuarem dla rozwoju technologii wojskowych. Remilitaryzacja Nadrenii nastąpiła w marcu 1936 roku, gdy odtworzona niemiecka armia (Wehrmacht) wkroczyła na teren kraju związkowego, otwarcie sprzeciwiając się postanowieniom traktatu wersalskiego.
– Kwestie terytorialne można rozbić na kilka grup. W pierwszej powinny się znaleźć terytoria zamorskie Niemiec, które przechodziły pod kontrolę utworzonej w Wersalu Ligi Narodów (jako terytoria mandatowe). W drugiej tereny, które zostały przez Niemcy utracone na rzecz państw sąsiednich. Tutaj wskazać należy przede wszystkim Alzację i Lotaryngię przejęte ponownie (utracone pierwotnie po wojnie francusko-pruskiej w latach 1870-1871) przez Francję; Belgia uzyskała rejon Malmedy; Litwa uzyskała rejon zaniemeński z Kłajpedą; Czechosłowacja uzyskała część Górnego Śląska; Dania uzyskała północną część Szlezwiku. Na przeważającej części terenów istotnym czynnikiem demograficznym byli zamieszkujący tam Niemcy, choć w niektórych wypadkach nie byli liczniejsi niż przedstawiciele innych nacji. Gdańsk stał się terytorium mandatowym Ligi Narodów jako Wolne Miasto Gdańsk. Praktyczną niepodległość uzyskał Luksemburg, a w przypadku Austrii Niemcy zadeklarowały zaniechanie dążeń do tzw. Anschlussu – przyłączenia. Wreszcie Kraj Saary miał się znaleźć pod francuską okupacją. Po piętnastu latach miał zostać przeprowadzony plebiscyt. W 1935 roku głosująca ludność Saarlandu opowiedziała się za przynależnością do Niemiec.
– Sprawa Polski, choć nieodłącznie związana z kwestiami terytorialnymi, zasługuje na odrębne potraktowanie. Wspomniane Wolne Miasto Gdańsk od początku było kością niezgody między Niemcami i Polską – obydwa kraje rościły sobie bowiem prawa do tego obszaru. Jednocześnie w wielu miejscach Polska uzyskała znaczące koncesje, które przywracały jej część ziem odebranych w wyniku zaborów. I tak, Polska przejęła część Prus Wschodnich z ponad 100-kilometrowym pasem gwarantującym dostęp do morza, część Górnego Śląska i część Wielkopolski. Dr hab. Piotr Szlanta ocenia: „Postanowienia Traktatu Wersalskiego faktycznie były uznane za sukces Rzeczypospolitej. Oczywiście w porównaniu z granicą z 1772 r. straciliśmy część terytorium, jednak uzyskaliśmy dostęp do morza, a na obszarach spornych narodowościowo, takich jak Górny Śląsk, Powiśle, Warmia, Mazury, zgodnie z wprowadzoną wówczas do stosunków międzynarodowych zasadą prawa narodu do samostanowienia, planowano przeprowadzić plebiscyty, które miały ostatecznie rozstrzygnąć o przynależności państwowej tych mieszanych etnicznie terytoriów.” Wspomniane plebiscyty nie przyniosły Polsce znaczących sukcesów – w przypadku Górnego Śląska, mimo wybuchających tam powstań, Polska uzyskała zaledwie 1/3 spornego terytorium; w przypadku Warmii i Mazur Polska poniosła porażkę, obejmując w posiadanie kilkadziesiąt miejscowości.
Ból fantomowy dawnych imperiów
Podpisanie głównego porozumienia nie zakończyło kwestii traktatów pokojowych. Kolejne pokonane musiały zasiąść do stołu, by sygnować odpowiednie dokumenty zawierające specyficzne ustalenia. Nazwy traktatów funkcjonujące do dziś odpowiadają miejscom, w którym je podpisano. I tak:
– 10 września 1919 roku podpisany został traktat z Saint-Germain-en-Laye dotyczący Austrii. Na jego mocy Austria wyrzekła się starań o Anschluss i zagwarantowała utrzymanie swojej niepodległości. Miała prawo do utrzymywania maksymalnie 30-tysięcznej armii i obowiązek rezygnacji ze znacznej części produkcji broni. Austria straciła liczne terytoria, w tym: Morawy, Czechy i Śląsk Opawski na rzecz Czechosłowacji; Galicję i część Śląska Cieszyńskiego na rzecz Polski; Bukowinę na rzecz Rumunii; Krainę, Styrię i Dalmację na rzecz Królestwa SHS; Tyrol i Trydent na rzecz Włoch.
– 27 listopada 1919 roku podpisany został traktat z Neuilly-sur-Seine dotyczący Bułgarii. Na jego mocy na Bułgarię nałożono znaczące ograniczenia w zakresie posiadania armii (maksymalnie 20 tys. żołnierzy), marynarki wojennej. Bułgaria zobowiązała się wypłacić reparacje wojenne. Dodatkowo utraciła część terytoriów na rzecz Rumunii (południowa Dobrudża), Grecji (zachodnia Tracja), Królestwa SHS (część Macedonii).
– 4 czerwca 1920 roku podpisany został traktat z Trianon dotyczący Węgier. Podobnie jak w przypadku Bułgarii, na Węgry narzucono ograniczenia dotyczące armii (maksymalnie 35 tys. żołnierzy) i marynarki wojennej oraz obowiązek wypłacenia reparacji. Najbardziej bolesne dla Węgier były jednak straty terytorialne, które okroiły wielkość tego państwa o ponad 2/3. Na rzecz Rumunii przekazany został Siedmiogród (Transylwania), w skład Czechosłowacji weszła Słowacja i Ruś Zakarpacka, a w skład Królestwa SHS – Chorwacja oraz Bośnia i Hercegowina. Niewielkie ustępstwa terytorialne zostały poczynione również na rzecz Austrii.
– 10 sierpnia 1920 podpisany został traktat z Sevres dotyczący Imperium Osmańskiego (względnie Turcji). Także w tym wypadku ograniczenia dotyczyły limitów posiadanej armii (maksymalnie 50 tys. żołnierzy) oraz rezygnacji z posiadania artylerii, broni pancernej i lotnictwa. Ograniczenia zostały narzucone także na turecką marynarkę wojenną. Wśród najważniejszych ustępstw terytorialnych wskazać należy Trację Wschodnią przekazaną Grecji oraz utworzenie Armenii i Kurdystanu. Wyznaczone zostały także międzynarodowe strefy wpływów, co w praktyce oznaczało francusko-włosko-grecką kontrolę nad częścią ziem tureckich. Irak i Palestyna zostały objęte brytyjskimi mandatami, a Syria i Liban – francuskimi. W związku z wybuchem wojny grecko-tureckiej traktat z Sevres w praktyce nie wszedł w życie. Dopiero w lipcu 1923 roku w Lozannie zwycięskie mocarstwa sygnowały w z Turcją nowy traktat regulujący jej status w okresie międzywojennym. Na jego mocy Turcja odzyskała kontrolę nad Trację Wschodnią i Anatolią, zlikwidowany został Kurdystan. Doszło także do pierwszych masowych przesiedleń ludności – blisko 1,5 mln Greków musiało opuścić przyznane Turcji terytoria.
Nowe zagrożenia w Europie
Rozstrzygnięcia, nierzadko arbitralne, miały ogromny wpływ na kształtowanie Europy i doprowadziły do nowych podziałów kontynentu po zakończeniu I wojny światowej. Sąsiedzkie spory były źródłem regularnych spięć w okresie dwudziestolecia międzywojennego i walnie przyczyniły się do wybuchu II wojny światowej. Co więcej, skutki Sevres czy Trianon odczuwane są w polityce międzynarodowej do dzisiaj.
Nie może zatem dziwić, iż francuski dowódca marszałek Ferdinand Foch wypowiedział znamienne i prorocze słowa, które najlepiej ilustrowały ocenę rozwiązań przyjętych na zakończenie I wojny światowej: „To nie pokój, to zawieszenie broni na 20 lat”. Zbyt wiele krajów było rozczarowanych, zbyt wiele miało poczucie – słuszne lub nie – upokorzenia. Pokój zbudowany na tak słanych fundamentach nie przetrwał próby czasu. Niemal dokładnie 20 lat później „zawieszenie broni” przestało obowiązywać, a system będący spuścizną traktatu wersalskiego rozsypał się. Dokładnie tak, jak powiedział marsz. Foch, walki zostały odroczone na dwie dekady, w 1939 roku Niemcy ponownie dokonały agresji.
Fotografia tytułowa: Wielka czwórka w Wersalu, od lewej: David Lloyd George, Vittorio Emanuele Orlando, Georges Clemenceau, Woodrow Wilson (Wikipedia/US Signal Corps, domena publiczna).
