Tytuł – Zlikwidować!
Rok wydania – 2022
Autor – Wojciech Königsberg, Bartłomiej Szyprowski
Wydawnictwo – Znak
Liczba stron – 672
Tematyka – historia zdrajców, którzy działali w szeregach Polskiego Podziemia – ich motywacje były różne, ale konsekwencje działań niemal zawsze tragiczne dla osób, które padły ich ofiarami.
Ocena – 8/10
„Zdrajca”. To słowo niosące ze sobą ogromny ładunek emocjonalny. Nic dziwnego, że Dante w swojej ponadczasowej „Boskiej komedii” umieścił zdrajców w ostatnim kręgu piekła. Faktycznie, trudno wyobrazić sobie dla nich bardziej adekwatne miejsce. Czy włoski poeta przełomu średniowiecza i renesansu do Brutusa i Judasza dorzuciłby tych, którzy wydawali na śmierć swoich kolegów z konspiracji w czasie II wojny światowej? Być może. W przypadku niektórych nie miałbym zresztą żadnych wątpliwości. Jakie były ich motywacje? Dlaczego wyrzekli się ideałów i złamali przysięgę? Kim byli? Na te i inne pytania ze swadą, w dobrym stylu odpowiadają Wojciech Königsberg i Bartłomiej Szyprowski, których „Zlikwidować!” jest studium zdrady i następującej po niej konspiracyjnej sprawiedliwości.
Książkę podzielono na dwie części odnoszące się do konfidentów współpracujących z NKWD (trzy historie) i Gestapo (cztery historie). Łącznie siedem, luźno ze sobą powiązanych opowieści, w których motywem wspólnym jest zdrada. Wystarczająco, by na ich tle zapoznać się z nieco bardziej generalnymi informacjami pozwalającymi na zrozumienie funkcjonowania Polskiego Podziemia w obliczu zagrożenia dekonspiracją. Na uwagę zasługują bardzo dokładne badania, jakie przeprowadzili autorzy. Odzwierciedla to nie tylko uważna narracja, sposób argumentacji, przywiązanie do szczegółów, ale i bogaty materiał źródłowy, w którym wspomnienia przeplatają się z oficjalnymi dokumentami i zeznaniami świadków. Zwróćmy uwagę, iż Königsberg i Szyprowski nie mieli łatwego zadania. Omawiają przecież życiorysy ludzi pozostających w cieniu, dla większości czytelników anonimowych.
Fakt, iż negatywni bohaterzy „Zlikwidować!” nie grali w Polskim Podziemiu pierwszych skrzypiec nie oznaczał jednak, iż nie dysponowali możliwościami denuncjacji wielu kolegów z konspiracji oraz dostępem do bezcennych dla okupanta informacji osobowych. Ich pozorna anonimowość ma natomiast kolosalne znaczenie w kontekście materiału źródłowego, który pozwoliłby przeanalizować ich biografie, dotrzeć do przyczyn zwerbowania przez NKWD lub Gestapo i wreszcie zrozumieć motywacje. Autorzy na ogół bardzo dobrze radzą sobie z lukami, dopełniając trafnymi analizami i celnymi komentarzami zgromadzone relacje.
Równie ważnym elementem jest szczegółowa analiza działania rosyjskiego i niemieckiego wywiadu i – z drugiej strony – reakcji polskiego kontrwywiadu. Autorzy badają, w jaki sposób dochodziło do infiltracji szeregów Polskiego Podziemia i dlaczego niektóre tego typu operacje przyniosły skutek. W centrum zdarzeń stoją jednak ludzkie tragedie. Nie zapominajmy, iż fascynujący świat wojny wywiadów to ledwie element układanki naznaczonej dramatami całych rodzin. Może Königsberg i Szyprowski nie są przesadnie wylewni i emocjonalni, ale nie można im zarzucić beznamiętności i braku refleksji. Piszą szeroko, uwzględniają zróżnicowane konteksty. Przy tym nie zanudzają, nawet gdy epatują odniesieniami do archiwów. To oczywiście duża sztuka.
Wszystko to tworzy książkę solidną, treściwą i nieźle napisaną, a przy tym poruszającą temat oryginalny, rzadko opisywany w literaturze, a już zwłaszcza w formie monografii. „Zlikwidować!” jest tytułem zdecydowanie godnym uwagi i polecenia.
Ocena: 8/10
