Tytuł – Po jednej i drugiej stronie linii Ribbentrop-Mołotow
Rok wydania – 2021
Autor – praca zbiorowa pod red. Sławomira Kalbarczyka, Marcina Przegiętki
Wydawnictwo – Instytut Pamięci Narodowej
Liczba stron – 328
Tematyka – analiza porównawcza okupacji niemieckiej i sowieckiej na ziemiach polskich – solidne zestawienie najważniejszych aspektów, w tym czynników politycznych i prawnych.
Ocena – 8/10
Choć o okupacyjnym reżimie stosowanym na podbitych przez Niemców i Sowietów ziemiach polskich mówi się stosunkowo sporo, na rynku wydawniczym rzadko trafiają się konkretne analizy porównawcze. Jest to temat trudny, gdyż z założenia autor musi uwzględnić liczne i zróżnicowane czynniki. To z kolei nastręcza problemów z doborem tematów i źródeł i może zwyczajnie przekraczać możliwości badawcze jednego historyka, a już na pewno wykracza poza ramy jednego opracowania (jeśli ma być porządne). Okupację, o czym zresztą przekonamy się na dalszym etapie tej recenzji, można omawiać z naprawdę wielu perspektyw, a i tak temat nie zostanie wyczerpany.
Nie dziwi mnie, iż odpowiednie zestawienie porównawcze wyszło spod ręki historyków Instytutu Pamięci Narodowej, który posiada bodaj najlepsze rozeznanie w archiwach (i dostęp do nich) oraz zasoby ludzkie – grono wybitnych historyków, których specyfika pracy pozwala na koncentrowanie się na wybranych, czasem szczegółowych zagadnieniach i łączenie wyników. Właśnie w takich kategoriach należy rozpatrywać „Po jednej i drugiej stronie linii Ribbentrop-Mołotow”. Książka ukazała się pod redakcją Sławomira Kalbarczyka i Marcina Przegiętki, którzy znaleźli się także w gronie autorów piszących pojedyncze rozdziały. Pamiętajmy jednocześnie, że jest to pierwszy tom opracowania i wiele aspektów nie zostało jeszcze poruszonych, dlatego argumenty o niewłaściwym doborze tematów bądź niewyważeniu proporcji należy z góry odrzucić. Mam nadzieję, że autorzy będą kontynuować prace, bo temat jest naprawdę znakomity.
Niezwykle przypadła mi do gustu systematyka pracy. Solidne teksty uwzględniające specyfikę polityki najpierw jednego, później drugiego okupanta i dołożony do nich każdorazowo trzeci materiał podsumowujący i zestawiający najważniejsze dane. Bardzo dobre rozwiązanie, które świetnie sprawdza się w trakcie lektury, pozwalając najpierw na własną analizę i wyciągnięcie wniosków, a następnie skonfrontowane ich ze spojrzeniem eksperckim. W pierwszym tomie odniesiono się do ustanowienia okupacji i wiążących się z nim zmian prawno-ustrojowych, polityki represyjnej i narodowościowej oraz życia codziennego. Niejako wprowadzeniem są materiały poświęcone postrzeganiu Polski z perspektywy Berlina i Moskwy. Bardzo słuszna decyzja – takie zestawienie było konieczne, by nakreślić fundamenty podejścia obydwu totalitaryzmów do Polski i Polaków. Zabrakło mi nieco więcej odniesień do samej esencji doktryny nazistowskiej, w której Polaków – i szerzej Słowian – sytuowano nieco powyżej Żydów, ale wciąż z założeniem, iż zostaną oni przeznaczeni w najlepszym wypadku do niewolniczej pracy na rzecz III Rzeszy. Można było także poszerzyć narrację o kwestie związane z potencjalnym sojuszem polsko-niemieckim, co w ostatnich latach było przedmiotem licznych badań, wpływając na oceny przedwojennych relacji polsko-niemieckich. Rozumiem natomiast, iż celem autorów było ukazanie przygotowań do wojny najeźdźczej, w tym tworzenie list proskrypcyjnych wymierzonych m.in. w polską inteligencję, wobec czego tematy poboczne zostały zredukowane.
Kwestie polityki represyjnej to temat tak szeroki, że zmieszczenie go w skrótowym opracowaniu nie jest możliwe. Jestem ciekaw, co znajdzie się w kolejnych tomach, gdyż możliwe są pewne uzupełnienia. Równie interesujące jest, po jakie inne kwestie sięgną autorzy w przyszłości (podejście do Kościoła Katolickiego, inteligencji, grabież dóbr kultury i gospodarczych?). Niewątpliwie będą to cenne materiały, zwłaszcza że całość przedstawiono przekrojowo, ale bardzo konkretnie. Przy tym zachowano też przystępność narracji. Choćby z tego względu pierwszy tom opracowania „Po jednej i drugiej stronie linii Ribbentrop-Mołotow” był dla mnie niezwykle cennym źródłem wiedzy. Analizy porównawcze to jedno, sam pakiet wiadomości na temat obydwu okupacji zasługuje na uwzględnienie w dalszych badaniach na tematach reżimów oraz rozwiązań (w tym regulacji pseudoprawnych) stosowanych przez Niemców i Sowietów.
Ocena: 
