Działania Rządu RP na Uchodźstwie na rzecz ludności żydowskiej

Jeśli chodzi o aktywność rządu RP na uchodźstwie [na rzecz pomocy ludności żydowskiej], można wyodrębnić kilka jej płaszczyzn – przede wszystkim działalność stricte pomocową, infor­macyjno-propagandową oraz prawną. Osobnego omówienia wymaga bardzo specyficzny rodzaj pomocy, jakim było fałszowanie czy pozyskiwanie niezbęd­nej dokumentacji.

Specyfika pomocy ludności żydowskiej przez polskich urzędników

W sferze przedsięwzięć pomocowych należy rozróżnić działania kierowane do ludności w okupowanym kraju (na przykład wysyłki paczek do gett czy współpraca z Radą Główną Opiekuńczą) oraz podejmowane wobec uchodź­ców. W tym drugim przypadku trzeba także zwrócić uwagę na odmienność sytuacji uchodźców znajdujących się w krajach wrogich lub neutralnych od ich położenia w krajach sojuszniczych. W oczywisty sposób czym innym było udzielanie pomocy uchodźcom żydowskim na Kubie, a czym innym próba ra­towania Żydów na Węgrzech.

Rozmaite były także formy niesienia pomocy, na którą składały się wysyłki paczek z lekarstwami, żywnością, odzieżą, próby przekazywania pieniędzy czy dostarczanie potrzebnych (prawdziwych i fałszywych) dokumentów. Odrębne zagadnienie stanowiła kwestia ewakuacji zagrożonych osób – próby uzyskania wiz lub zgody krajów neutralnych na przyjęcie uchodźców. Warto także zauwa­żyć, że polscy urzędnicy stawali niekiedy przed koniecznością podejmowania trudnych etycznie decyzji. Gdy udzielenie pomocy wszystkim potrzebującym było niemożliwe, należało dokonać wyboru, komu w danej sytuacji zostanie okazane wsparcie. Tego rodzaju decyzje zależały czasem od polskich urzędników, czasami zaś wynikały z polityki innych państw – zwłaszcza w zakre­sie wydawania wizy wjazdowej czy zgody na pobyt na ich terytorium. Strona polska zauważała, że w niektórych sytuacjach „zagadnienie doniosłe ewakuacji rodaków może być załatwione tylko przez indywidualizowanie poszczególnych grup. Wojskowi, technicy, inżynierowie, urzędnicy itp. mogą być imiennie wzy­wani do Anglii, i to samo nastąpi z rodzinami wojskowych będących w czynnej służbie w Anglii. Dla reszty osób nie natrafia się jeszcze sposobność masowej ewakuacji z powodu egoistycznej polityki państw imigracyjnych, z powodu niemożności przebywania uchodźców na koszt Skarbu Państwa na nieobliczal­ny okres czasu, wreszcie z powodu transferowej polityki Rządu Brytyjskiego”.

Zdecydowanie większe szanse na uzyskanie pomocy najwyżej cenionej, czyli zgody na ewakuację, miały te osoby pochodzenia żydowskiego, które były przedstawicielami poszukiwanych zawodów, mogły liczyć na zapewnienie utrzymania przez krewnych czy wreszcie były zamożne (na przykład sprawa tzw. diamenciarzy, „dla których możnaby poczynić starania o wizy brytyjskie”). Zdecydowana większość żydowskich uciekinierów nie mogła li­czyć na kompleksową pomoc w ewakuacji, a jak zauważały władze polskie: „Starania Rządu Polskiego w różnych krajach o uzyskanie zezwoleń wjazdo­wych dla polskich uchodźców wykazują, że żydowski element uchodźczy nie może na ogół liczyć na jakiekolwiek ułatwienia imigracyjne, jeśli chodzi o zbio­rowe dla niego wizy”.

Informowanie świata o Zagładzie

Kolejną płaszczyzną działań rządu jest sfera aktywności informacyjno­-propagandowej, podejmowanej przede wszystkim przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych oraz Ministerstwo Informacji i Dokumentacji. Przedstawiciele polskiego rządu wystosowali szereg not i apeli kierowanych bezpośrednio do władz państw alianckich, prowadzili liczne rozmowy ze swoimi odpowiedni­kami z innych krajów. Do tej formy działalności należały również publiczne przemówienia, wywiady radiowe i prasowe, inspirowane publikacje, jak też edycje zbiorów dokumentów, relacje, fotografie czy broszury. Zaliczyć tu także trzeba biuletyny wydawane przez polskie placówki dyplomatyczno-konsularne oraz raporty publikowane na przykład przez specjalnie w tym celu powołane instytucje (jak działające w USA Polish Information Center).

W tym miejscu należy wspomnieć także o działalności Jana Karskiego. Odbył on szereg rozmów i spotkań w Wielkiej Brytanii oraz Stanach Zjed­noczonych, w czasie których zdawał relację z sytuacji w okupowanym kraju i poruszał także tematykę zagłady ludności żydowskiej.

Do działań informacyjnych rządu należało również stałe przeciwdziałanie oskarżeniom o antysemityzm, formułowanym zarówno w stosunku do ludności w okupowanej Polsce, jak i wobec polskich władz na uchodźstwie, przedstawi­cielstw pomocowych czy władz wojskowych i żołnierzy.

Ważną częścią polityki informacyjnej było zbieranie przez placówki wszel­kich informacji o zagładzie pozyskiwanych od naocznych świadków, którym udało się uciec z terenów okupowanych. Relacje te były (obok wiadomości przesyłanych przez Armię Krajową i Delegaturę Rządu na Kraj) podstawą działań infor­macyjnych rządu, choć do dzisiaj tematem sporu historyków pozostaje sprawa terminu powiadomienia krajów zachodnich m.in. o akcji Reinhardt i pojawia­ją się zarzuty braku natychmiastowego nagłaśniania docierających do rządu w Londynie informacji o zagładzie.

Polskie prawo w obronie ludności żydowskiej

W sferze prawnej w początkowej fazie wojny najważniejszą decyzją było uchylenie ustawy z 1938 r. o pozbawianiu obywatelstwa polskiego. August Zaleski w dwa dni po objęciu urzędu ministra spraw zagranicznych polecił pol­skim konsulatom wstrzymanie jej wykonywania (dok. nr 6). Jest to o tyle cie­kawe, że nie miał on uprawnień w zakresie odwoływania ustaw. Uznał jednakże (być może z przyczyn humanitarnych, być może wizerunkowych), że koniecz­ne jest zablokowanie funkcjonowania tego typu regulacji. Formalnie ustawa została uchylona w listopadzie 1941 r.

Podjęto również inicjatywę w kwestii prawnego uregulowania statusu mniejszości żydowskiej w powojennej Polsce. Sprawa ta była stałym elemen­tem oświadczeń przedstawicieli środowisk żydowskich i postulatów formuło­wanych przez zagranicznych polityków, co z kolei wymuszało zajęcie stanowiska przez władze polskie. Dokumenty sporządzane w rożnych okresach toczącej się wojny ukazują całe spektrum polskiego sposobu myślenia o miejscu mniejszo­ści żydowskiej w powojennej rzeczywistości.

Działania prawne związane były także z wspomnianą już sprawą ukarania zbrodniarzy wojennych – temu celowi służyło m.in. gromadzenie odpowied­niego materiału dowodowego.

Trzeba podkreślić, że obowiązkiem prawnym każdej służby konsularnej jest niesienie pomocy obywatelom swojego państwa. W przypadku działań polskiej służby konsularnej zwracają uwagę przykłady ponadstandardowego wywiązywania się z tego obowiązku i udzielania pomocy także osobom pochodzenia żydowskiego nieposiadającym polskiego obywatelstwa.

Fałszowanie dokumentów – Grupa Ładosia na pierwszym planie

Szczególną aktywnością, w pewnych aspektach zdecydowanie wykraczają­cą poza zwyczajowe działania dyplomatyczno-konsularne, było fałszowanie czy zdobywanie niezbędnej dokumentacji. W tym aspekcie należy wyróżnić trzy zasadnicze obszary. Pierwszy z nich to pozyskiwanie prawdziwych dokumen­tów wystawianych przez placówki dyplomatyczne państw neutralnych, drugi – wydawanie polskich paszportów osobom, które nie były obywatelami polski­mi, trzecim zaś rodzajem podejmowanych działań było sporządzanie dokumen­tów (świadectw chrztu), których zasadniczym celem było ukrycie żydowskiego pochodzenia uchodźców.

Jeśli chodzi o dokumenty państw neutralnych, mowa tu przede wszyst­kim o paszportach państw krajów Ameryki Południowej pozyskiwanych przez poselstwo w Bernie i grupę RELICO. Ze strony polskiej placówki w przedsięwzięciu uczestniczyli Aleksander Ładoś, Konstanty Rokicki, Stefan Ryniewicz i Juliusz Kühl, zaś do najbardziej znanych przedstawicieli komitetu RELICO należeli Adolf (Abraham) Silberschein i Chaim Eiss. Zdobywanie paszportów południowoamerykańskich bywa określane jako fałszowanie, w rzeczywistości jednak same dokumenty były prawdziwe, jedynie osoby, dla których je wysta­wiano, nie miały nic wspólnego z krajem swojego nowego obywatelstwa.

 Akcja była prowadzona początkowo przez poselstwo w Bernie bez powia­damiania centrali MSZ w Londynie. Dopiero 19 maja 1943 r. zastępca sekreta­rza generalnego MSZ Gustaw Potworowski zwracał się do Aleksandra Ładosia: „Ministerstwo było ostatnio informowane przez organizacje żydowskie, jakoby istniała możność indywidualnego ratowania żydów przed uśmierceniem ich ze strony Niemców na zasadzie paszportów krajów Ameryki Południowej”. Po­mimo że centrala nie dysponowała wiedzą na temat przedsięwziętych działań, w pełni poparła tę inicjatywę, a Potworowski podkreślał: „Momenty natury ściśle humanitarnej nakazują nam pójście jak najdalej na rękę w tego rodzaju sprawach. Ministerstwo prosi Pana Posła o telegraficzną wiadomość o stara­niach, jakie Pan podjął, i ich rezultatach”.

Gdy o procederze dowiedziały się władze niemieckie, MSZ przeprowa­dziło szeroko zakrojoną akcję w krajach południowoamerykańskich, polecając tamtejszym polskim placówkom podjęcie wszelkich możliwych działań na rzecz uznania przez miejscowe władze wystawionych paszportów. Okólnikiem z 21 grudnia 1943 r. minister spraw zagranicznych Tadeusz Romer nakazy­wał poczynić „natychmiastowe i energiczne kroki” w krajach urzędowania, „by wszystkie takie paszporty, jako wystawione wyłącznie w celach humani­tarnych dla ratowania ludzi od pewnej śmierci i nienakładające na zaintere­sowane państwa po wojnie żadnych zobowiązań – uznano na czas wojny za ważne”. Także ambasady w Waszyngtonie i przy Stolicy Apo­stolskiej podjęły starania, aby uzyskać poparcie USA i Watykanu w tej spra­wie. Kolejnym okólnikiem Romer dodatkowo polecał ambasadorowi Janowi Ciechanowskiemu „poparcie sprawy w Departamencie Stanu i spowodowanie wysłania instrukcji dla posłów amerykańskich w Ameryce łacińskiej”, a amba­sadorowi Kazimierzowi Papée nakazywał „zwrócenie się do Sekretariatu Stanu z prośbą o spowodowanie wysłania instrukcji dla nuncjuszów w Ameryce łaciń­skiej, aby interweniowali ze względów humanitarnych u odnośnych rządów”.

W czerwcu 1944 r. tak podsumowano prowadzone działania: „Minister­stwo nie szczędzi wysiłków, aby spowodować skuteczną akcję, która mogłaby uchronić Żydów zaopatrzonych w grzecznościowe paszporty łacińsko-amery­kańskie od deportacji do Polski i eksterminacji. Utrudnia tę akcję posiadanie szczątkowych tylko danych co do ilości osób dotkniętych i ilości paszportów poszczególnych republik amerykańskich. Ministerstwo jeszcze w marcu b.r. domagało się od organizacji żydowskich w Szwajcarji udzielenia możliwie kom­pletnych danych, które jednak dotychczas nie nadeszły”.

Warto także podkreślić, że starania wobec władz krajów Ameryki Połu­dniowej podjęto także w sprawie Żydów deportowanych z Francji. Minister Edward Raczyński w okólniku skierowanym we wrześniu 1942 r. do polskich placówek polecał: „W ślad za poprzednimi instrukcjami w sprawie akcji anty­żydowskiej we Francji proszę o wystąpienie wobec rządu, przy którym Pan jest akredytowany, o przyznanie pewnego kontyngentu wiz dla obywateli polskich z Francji, co może nam ułatwić starania u władz francuskich o umożliwienie im wyjazdu oraz zapewnienie tymczasowego azylu w Szwajcarii i Portugalii”.

Drugi aspekt działań związanych z wyposażaniem uchodźców w doku­menty polegał na wydawaniu polskich paszportów osobom nieposiadającym polskiego obywatelstwa. Było to szczególnie widoczne we Francji, gdzie licz­ne polskie konsulaty, zwłaszcza tuż przed francuską kapitulacją, przekazywały polskie paszporty potrzebującym uchodźcom. Paszporty te ułatwiały podróż uciekinierom, bowiem – jak zauważano w sierpniu 1940 r. – „osoby legitymu­jące się tymi paszportami są uprzywilejowane przez władze angielskie, hiszpań­skie i portugalskie”. W efekcie polskie władze w Londynie „od osób ostatnio przybyłych z Francji nieokupowanej” uzyskiwały w 1940 r. informacje o tym, że „zarówno we Francji, jak w Hiszpanii i Portugalii setki osób – przeważnie żydów i to nie mówiących po polsku – legitymuje się polskimi paszportami zagranicznymi wystawionymi przez konsulat w Tuluzie”.

Te doniesienia potwierdzał poseł w Lizbonie Karol Dubicz-Penther, kiedy w styczniu 1941 r., opisując różne rodzaje dokumentów, którymi legitymowali się żydowscy uchodźcy, zauważył: „Uzyskanie paszportu po dniu 20 czerwca 1940 r. w konsulatach polskich we Francji przez Żydów rzekomo pochodzenia polskiego było zupełnie łatwe, gdyż wystarczało przedstawienie karty tożsa­mości belgijskiej albo francuskiej, w której była adnotacja, że posiadacz jej jest «narodowości polskiej», aby otrzymać paszport. Wszyscy więc Żydzi, którzy po 20 czerwca 1940 r. przeszli przez Tuluzę lub Marsylię, są w posiadaniu powyż­szych paszportów, które z punktu widzenia legalnego są w porządku i muszą być honorowane, bowiem zostały wydane przez funkcjonujące urzędy R.P. za gra­nicą” (dok. nr 87). W jednym z wcześniejszych raportów Dubicz informował z kolei, że „z reguły osoby te zupełnie nie znają języka polskiego”.

Część paszportów wydanych przez polskie konsulaty i delegatury we Fran­cji „osobom nie mającym do nich prawa” została w późniejszym okresie przez polskie MSZ unieważniona, zrobiono to jednak po ucieczce Żydów z Francji, w sytuacji gdy paszporty te odegrały już swoją rolę i umożliwiły ewakuację.

Nadawanie obywatelstwa polskiego osobom, które nie były związane z Pol­ską, pogłębiało opisany wyżej problem dotyczący służby w polskiej armii. Na mężczyzn w wieku poborowym, którzy otrzymali polski paszport, automatycznie nakładany był bowiem obowiązek służby w Wojsku Polskim, do której z oczywistych względów nie mieli przekonania. Ich niechętne stanowisko wy­woływało naturalnie negatywne reakcje po stronie polskiej.

Działalność Wojciecha Rychlewicza w Stambule

Trzeci ze wspomnianych sposobów procedowania wynikał z niechętnego stanowiska państw neutralnych wobec przyjmowania uchodźców żydowskich. O ile bowiem uzyskanie wizy dla obywatela polskiego narodowości polskiej było zadaniem trudnym, ale możliwym do wykonania, o tyle w przypadku osób pochodzenia żydowskiego wprowadzono szereg restrykcji, które to uniemożli­wiały. W tej sytuacji placówki polskie starały się ukryć prawdziwą narodowość uchodźców, a najłatwiejszym sposobem było wytworzenie dokumentów po­twierdzających przynależność danej osoby do religii chrześcijańskiej. Tak po­stępował konsul generalny w Stambule Wojciech Rychlewicz, który wystawiał zaświadczenia nawet osobom, których nazwiska jednoznacznie wskazywały na ich żydowskie pochodzenie. Działania pomocowe prowadzone przez Rychle­wicza wynikały także z instrukcji przesyłanych przez centralę MSZ. W grudniu 1940 r. minister August Zaleski w szyfrogramie skierowanym do Rychlewi­cza polecał: „Czynimy starania o wizy wjazdowe do posiadłości brytyjskich dla uchodźców żydów. Barlas przesłał telegram do Posła Schwarzbarta, że uchodź­cy żydzi nie są objęci pomocą materialną Konsulatu. W porozumieniu z Min. Opieki proszę Pana Konsula o udzielenie pomocy uchodźcom żydom, którzy nie posiadają własnych środków”.

Strona turecka najwyraźniej zorientowała się w sytuacji i wprowadzi­ła pewne ograniczenia. Następca Rychlewicza w Stambule konsul Aleksy Wdziękoński w lutym 1942 r. informował o instrukcji tureckiego MSW, która przewidywała, że „jedynie miarodajnemi dokumentami stwierdzającemi reli­gję cudzoziemców są bądź metryki urodzenia i chrztu św. wystawione bezpo­średnio po urodzeniu względnie kilka lat po urodzeniu, jednakże zaopatrzone w wyciąg z ksiąg kościelnych zaopatrzony podpisem księdza, kierownika biura parafjalnego stwierdzającym zgodność wypisu”.

Nieco subtelniejsze metody stosował poseł w Lizbonie, który spośród uchodźców żydowskich starał się wybrać te osoby, które miały największe szanse na bycie uznanymi za Słowian. Początkowo zabiegając o uzyskanie zgo­dy na emigrację do Brazylii, konsulat przygotowywał dokumenty zarówno dla uchodźców pochodzenia polskiego, jak i żydowskiego. Jednakże wobec odrzu­cenia przez konsulat Brazylii w Lizbonie wniosków uchodźców żydowskich zmieniono sposób działania. W rezultacie w raporcie ze stycznia 1941 r. Du­bicz-Penther przekazywał: „We wszystkich tych wypadkach, gdy Żydzi Polacy mieli wszystkie dane i pozory uchodzenia za «aryjczyków-słowian» wyznania chrześcijańskiego (imię i nazwisko polskie, fotografia nie wykazująca cech semickich, metryki chrztu), Poselstwo R.P. podawało dossier do Konsulatu Brazylijskiego, dołączając jednocześnie świadectwo poufne o pochodzeniu aryj­skim i wyznaniu chrześcijańskim. Dotyczyło to przeważnie Żydów-Polaków pochodzących z Polski ze sfer inteligenckich i już zasymilowanych. Poselstwo stosowało tę metodę, pragnąc ułatwić jak największej rzeszy obywateli pol­skich otrzymanie wiz brazylijskich”.

Podobne zabiegi czynił ambasador Kazimierz Papée wobec uchodźców we Włoszech. Ambasada przy Stolicy Apostolskiej funkcjonowała formal­nie jedynie na terenie Watykanu i ambasador nie mógł podejmować działań we Włoszech, poza obszarem jego jurysdykcji. Starał się jednakże doprowadzić do sytuacji, w której uchodźcy „zamiast urzędowego zaświadczenia aryjskości przedstawią świadectwo wystawione przez władze kościelne, mianowicie przez Rektora Kościoła Polskiego w Rzymie, i potwierdzone przez Wikarjat (Ordy­narjat) Miasta Rzymu”.

Opisane wyżej trzy rodzaje starań o pozyskanie dokumentów umożliwiły emigrację uchodźców żydowskich, która byłaby bardzo trudna, jeśli nie wręcz niemożliwa bez wsparcia polskich placówek. Warto przy tym podkreślić, że udzielanie przez władze polskie pomocy w nielegalnej emigracji Żydów do Pa­lestyny miało miejsce już w okresie przedwojennym. Zarówno MSZ, MSW, jak i Oddział II Sztabu Głównego były zaangażowane w ułatwianie wszelkiego rodzaju wyjazdów emigracyjnych na Bliski Wschód, formalnie przedstawianych jako podróże turystyczne czy wyjazdy naukowe. Stosowano daleko idące udo­godnienia paszportowe, jak też wspierano czy tolerowano proceder fałszowania dokumentacji. Tego typu przedwojenne doświadczenia mogły okazać się po­mocne przy kontynuowaniu podobnych działań już po wybuchu wojny.

Zdjęcie tytułowe: Aleksander Ładoś, konsul generalny RP w Bernie, który w czasie wojny uratował setki Żydów. Źródło zdjęcia: NAC.

Tekst stanowi fragment wstępu do tomu dokumentów „W obliczu Zagłady. Rząd RP na uchodźstwie wobec Żydów 1939-1945” pod red. Piotra Długołęckiego. Publikacja ukazała się w 2021 roku nakładem Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych.

Tom W obliczu Zagłady. Rząd RP na uchodźstwie wobec Żydów 1939-1945 jest publikacją towarzyszącą serii wydawniczej Polskie Dokumenty Dyplomatyczne. Zawiera on 554 archiwalne dokumenty (jak i wiele innych cytowanych w przypisach), które ilustrują działania polskiego rządu na uchodźstwie wobec ludności żydowskiej w czasie drugiej wojny światowej.

Prezentowane archiwalia ukazują systemowość i masowy charakter działań polskiej służby dyplomatyczno-konsularnej w sprawie pomocy i ratowania Żydów, podejmowanych we wszystkich fazach wojny. Przybliżają aktywność zarówno prezydenta, premiera, jak i poszczególnych ministerstw i urzędów, lecz przede wszystkim ukazują stałą pracę polskich placówek dyplomatycznych i konsularnych oraz przedstawicielstw pomocowych Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej i Polskiego Czerwonego Krzyża.