Przyczyny wybuchu II wojny światowej są silnie zróżnicowane, zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę niejednoznaczność określania zakresu czasowego konfliktu. Inaczej będą wyglądać w przypadku starcia na froncie azjatyckim, a inaczej w przypadku Europy. Mimo tego można ustalić pewne wspólne tendencje uwidoczniające się niezależnie od obszaru geograficznego. Na plan pierwszy wysuwają się powojenny rewizjonizm, militarny imperializm, konflikty graniczne, powstanie zbrodniczych ideologii i wreszcie czynnik społeczny, który w dużym stopniu uzależniony był od dobrobytu ekonomicznego i załamań gospodarczych.
Adolf Hitler i oś zła
Pierwszą i podstawową przyczyną wybuchu II wojny światowej była niewątpliwie ekspansja ideologii nazistowskiej w Niemczech. To właśnie Niemcy stały się osią, wokół której rozgrywały się największe dramaty państw Europy. Militarnemu imperializmowi III Rzeszy towarzyszyła silna indoktrynacja społeczeństwa i jednoczenie go w poczuciu buntu i nienawiści. U podstaw niezadowolenia niemieckiego społeczeństwa leżały silnie zakorzenione przeświadczenie o niesprawiedliwych rozwiązaniach przyjętych po zakończeniu I wojny światowej. Rewizja granic, konieczność spłacenia reparacji wojennych, wreszcie problem bezrobocia i kryzysu ekonomicznego przyczyniły się do radykalizacji poglądów i otworzyły drogę do władzy ekstremalnym ruchom politycznym. W konsekwencji w wyborach powszechnych 1932 roku najwięcej głosów otrzymała partia nazistowska NSDAP. Swoje społeczne poparcie zbudowała na hasłach rewizji postanowień traktatu wersalskiego, odbudowy gospodarczej, militarnej, społecznej i moralnej państwa niemieckiego oraz zniszczenia wrogów zagrażających społeczeństwu. Za takich nazistowska propaganda uważała przede wszystkim Żydów. Antysemityzm sam w sobie nie był przyczyną wybuchu II wojny światowej, ale stał się niezwykle ważnym czynnikiem dynamizującym akcje niemieckich nazistów.
Oczywistą winę za imperialne zapędy III Rzeszy ponoszą nazistowskie władze i naród niemiecki, który wyraził powszechną zgodę na rządy Adolfa Hitlera i jego popleczników. Masowość ruchu nazistowskiego oraz długotrwałe poparcie dla działań NSDAP, w tym kolejnych zbrodni, są dowodami odpowiedzialności Niemców. Z punktu widzenia polityki międzynarodowej winą za brak zdecydowanej reakcji na niemiecki imperializm obarczyć należy uczestników konferencji monachijskiej – Wielką Brytanię, Francję i Włochy. Dwa pierwsze państwa prowadziły względem Niemiec nieskuteczną politykę łagodzenia (z ang. Appeasement), przyzwalając na remilitaryzację Nadrenii, zabór Austrii, Czechosłowacji, a wreszcie na agresję przeciwko Polsce. Imperializm nie był jedynie domeną III Rzeszy, bowiem stał się także elementem doktryny włoskiej, japońskiej i radzieckiej. Świadczy o tym zaborcza polityka każdego z wymienionych krajów, szczególnie wyraźna w japońskiej ekspansji na kontynencie azjatyckim oraz włoskiej agresji w Afryce Wschodniej i na Półwyspie Bałkańskim. Także w tych przypadkach zabrakło stanowczej interwencji świata, w tym nieudolnej, pozbawionej mocy sprawczej organizacji międzynarodowej Ligi Narodów.
Europa jak kocioł
Nie należy także bagatelizować starcia dwóch totalitarnych ideologii – nazizmu i komunizmu. Zatrzymanie bolszewickiej rewolucji w 1920 roku nie oznaczało zakończenia eksportu ideologii komunistycznej do innych krajów. Związek Radziecki kontynuował swoją misję zarówno w okresie dwudziestolecia międzywojennego, jak i po zakończeniu II wojny światowej, instalując socjalistyczne władze w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Konflikt między dwiema przeciwstawnymi doktrynami politycznymi został zażegnany tuż przed wojną w wyniku paktu Ribbentrop-Mołotow, jednakże czasowe przymierze było jedynie doraźnym rozwiązaniem obliczonym na kooperację przeciwko wspólnemu wrogowi.
Duży wpływ na narastanie tendencji konfliktowych miały spory graniczne w Europie, które były konsekwencją nieuregulowania statusu wielu linii demarkacyjnych po I wojnie światowej. Liczne roszczenia terytorialne komponowały się z powstawaniem ruchów narodowych, w tym separatyzmami mniejszości etnicznych. Brak politycznych możliwości przeciwdziałania tendencjom odśrodkowym prowadził do konfliktu militarnego.
W budowaniu przyczyn wybuchu II wojny światowej ważną rolę odgrywał również czynnik społeczny. Rewolucja klasowa i polityczna były efektem niezadowolenia mas, błędnej polityki rządzących oraz kryzysu ekonomicznego. Efekty załamania gospodarczego wzmocniły poczucie dezintegracji, przyczyniając się do radykalizacji obywateli. Populistyczne hasła skrajnych doktryn padały na podatny grunt w obliczu biedy, głodu, braku pracy i perspektyw.
Zdjęcie tytułowe: Kopanie okopów w Warszawie w pierwszych dniach września 1939 roku (Wikipedia, domena publiczna).
