Budowa potęgi Związku Radzieckiego jest ściśle związana z osobą Józefa Stalina. Po śmierci Włodzimierza Lenina w styczniu 1924 roku Stalin wygrał wewnętrzną walkę o prymat w partii bolszewickiej. Jeszcze w latach dwudziestych dokonał on krwawej rozprawy z przeciwnikami politycznymi, rozpoczynając od wydalenia m.in. Lwa Trockiego. Wielu bolszewików sprzeciwiających się władzy Stalina zginęło.
Nowy wódz
Okres rządów Stalina nazywany jest epoką stalinizmu ze względu na specyfikę ideologii sowieckiej w tym czasie. Pierwotne ideały komunistycznej rewolucji zostały zastąpione totalitarną dyktaturą, w której podstawową rolę odgrywał rozbudowany aparat represji i terroru. W latach dwudziestych rozpoczęto rozbudowę systemu obozów koncentracyjnych (Gułagów, ros. łagier), do których kierowano przeciwników politycznych oraz kryminalistów. System oparty na był na fizycznej likwidacji oponentów. Do Gułagów kierowano często na podstawie fikcyjnych oskarżeń, bez możliwości obrony. Warunki życia w obozach przyczyniły się do wysokiej śmiertelności wśród więźniów. Osadzonych zmuszano do ciężkiej, niewolniczej pracy, przy minimalnych racjach żywnościowych oraz w niezwykle trudnych warunkach terenowych i atmosferycznych. Trudno jest oszacować całkowitą liczbę ofiar śmiertelnych radzieckich obozów. Według niektórych obliczeń mogła ona sięgać nawet ponad 50 mln ludzi.
Bieżący nadzór nad społeczeństwem sprawował aparat represji, w skład którego wchodziły przede wszystkim zbrodnicze organizacje, najpierw Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy (Czeka), a następnie Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR (NKWD). Także w tym wypadku nie jest możliwe oszacowanie całkowitej liczby ofiar terroru stalinowskich organów. Tylko w okresie Wielkiej Czystki NKWD mogła zamordować ponad 1,5 mln ludzi. Jest to ledwie wycinek wszystkich zabitych w tym czasie w Związku Radzieckim, co pokazuje skalę i ogrom zbrodni totalitarnego państwa.
Dramat ludności cywilnej
Wraz z nastaniem rządów Stalina rozpoczął się okres dynamicznych zmian gospodarczych. Bolszewicy postulowali całkowite zniesienie własności prywatnej, co sprawiało, iż całość gospodarki została podporządkowana państwu. Bezpośrednio po zakończeniu I wojny światowej Rosja była trawiona przez konflikty wewnętrzne. Obok walki o władzę między bolszewikami a zwolennikami przedrewolucyjnych rządów carskich Rosja angażowała się w konflikty międzynarodowe, prowadząc walki m.in. z Polską. Dopiero w połowie lat dwudziestych mówić można o pewnej stabilizacji. Na początku dekady zniszczony kraj borykał się problemami ubóstwa, głodu i bezrobocia. Przymusowa nacjonalizacja odbiła się na kondycji finansowej poszczególnych placówek. Kryzys uwidaczniał się także w rolnictwie, głównie ze względu na konfiskatę dóbr produkowanych przez małe gospodarstwa. Mimo szczytnych haseł o sprawiedliwym podziale dóbr, redystrybucja nie była oparta na zasadzie równości. Nowy system promował przede wszystkim członków partii bolszewickiej, szczególnie oddanych budowie rewolucyjnego państwa. Wywłaszczenia, konfiskaty, aresztowania – wszystko to uniemożliwiało państwu podniesienie się po latach zniszczeń i zaniedbań.
Pierwszy program odbudowy został zaproponowany jeszcze w 1921 roku przez Włodzimierza Lenina. Projekt pod nazwą Nowej Polityki Ekonomicznej (ros. NEP) został rozpisany niemal na dekadę. Założenia NEP umożliwiły stopniowe odejście od wyłącznej własności państwowej, rozwój przedsiębiorczości i przeniesienie akcentu z rolnictwa na przemysł ciężki. Przyczyniło się to do odbudowy gospodarczej państwa, przy czym nowej doktrynie ekonomicznej realizowanej w ZSRR daleko było do demokracji, wolności i charakterystycznego dla państw zachodnich prawa własności. NEP przyniósł ZSRR kilkudziesięcioprocentowy wzrost gospodarczy. Jego założenia zostały odrzucone w 1928 roku przez Stalina, który zaproponował powrót do rewolucyjnej gospodarki opartej na absolutnej dominacji państwa. W tym roku ogłosił początek pierwszego planu pięcioletniego.
Pierwsza pięciolatka oparta była na gwałtownym rozwoju przemysłu ciężkiego i wydobywczego oraz kolektywizacji rolnictwa. Wydaje się, że specyfika funkcjonowania radzieckiej gospodarki uchroniła ją przed katastrofalnymi skutkami kryzysu ekonomicznego 1929 roku. Z problemami borykała się większość państw Europy. Tymczasem zamknięty na napływ kapitału zagranicznego ZSRR, poddany założeniom gospodarki centralnie planowanej, nie zanotował wyraźnego spadku produkcji ani nadpodaży dóbr. Śmiertelne żniwo zebrała natomiast kolektywizacja. Łączenie gospodarstw rolnych i redystrybucja dóbr z przymusowych kontyngentów okazały się nieefektywne i przyczyniły się do klęski głodu, który szczególnie mocno dotknął Ukrainę (1932-1933).
Kolejna reforma pięcioletnia realizowana w latach 1932-1937 była obliczona na podniesienie poziomu konsumpcji, zreformowanie rolnictwa w duchu modernizacji i dalszej kolektywizacji oraz dalszy rozwój przemysłu ciężkiego. Jednocześnie Związek Radziecki zaczął prowadzić coraz bardziej aktywną politykę międzynarodową, która była przygotowaniem do ekspansji terytorialnej zarówno przed II wojną światową, jak i w jej trakcie.
Fotografia: Józef Stalin (Wikipedia/Library of Congress, domena publiczna).
