Po początkowych sukcesach armii niemieckiej w kampanii przeciwko Związkowi Radzieckiemu w drugiej połowie 1943 roku szala zwycięstwa zaczęła się przechylać na stronę Armii Czerwonej. W konsekwencji rozpoczęła się długa, wyczerpująca kontrofensywa wojsk radzieckich, którą zakończyło dopiero zdobycie stolicy III Rzeszy Berlina w maju 1945 roku. Marsz sił radzieckich w kierunku zachodnim umożliwił nie tylko wyzwolenie terenów okupowanych przez hitlerowskie Niemcy, ale i ustanowienie radzieckiej dominacji w Europie Wschodniej i Środkowej. Pozwoliło to na włączenie części krajów bezpośrednio do Związku Radzieckiego oraz stworzenie systemu komunistycznych satelitów. Taki stan rzeczy utrzymał się do czasu rozpadu sowieckiego imperium w 1991 roku, z nielicznymi wyjątkami, jak chociażby Polska, która niezależność odzyskała po pierwszych w bloku sowieckim wolnych wyborach w 1989 roku. Nowy powojenny porządek został usankcjonowany przez aliantów, głównie w ramach konferencji Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Związku Radzieckiego. W praktyce kraje Europy Wschodniej i Środkowej zostały oddane pod dominację ZSRR, a zachodnie mocarstwa nie oponowały przeciwko podziałowi Europy na dwie strefy wpływów.
W Polsce
Przed rozpoczęciem kampanii wschodniej w skład Związku Radzieckiego wchodziły już socjalistyczne republiki Białorusi, Ukrainy, Litwy, Łotwy i Estonii, przy czym trzy ostatnie zostały zajęte w czerwcu 1940 roku. Po wyzwoleniu okupowanych przez Niemców ziem państwa te nie uzyskały niepodległości i wciąż stanowiły integralną część Związku Radzieckiego. Kolejnym wyzwolonym przez Armię Czerwoną krajem była Polska. W tym wypadku Sowieci nie zdecydowali się na przyłączenie państwa do Związku Radzieckiego, jednakże na mocy ustaleń konferencji jałtańskiej terytorium Polski zostało silnie okrojone na wschodzie. Ziemie te włączono do Ukraińskiej i Białoruskiej SRR. Zmiany graniczne dotyczyły również wschodniej części przedwojennego terytorium Niemiec – ziemie dolnośląskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie weszły w skład Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej jako tzw. Ziemie Odzyskane. Pozostałe tereny niemieckie zostały podzielone przez aliantów na cztery strefy okupacyjne. W październiku 1947 roku Sowieci przekształcili swoją strefę w zależne od Moskwy satelickie państwo Niemiecka Republika Demokratyczna. Przez Berlin przebiegała w tym czasie granica między obszarem kontrolowanym przez ZSRR oraz obszarami pozostającymi pod kontrolą państw zachodnich. W 1949 roku amerykańska, brytyjska i francuska strefy okupacyjne zostały połączone, co umożliwiło powstanie prozachodniego państwa Republiki Federalnej Niemiec (RFN). Dopiero w październiku 1990 roku doszło do połączenia obu części kraju i utworzenia zjednoczonych Niemiec.
Warto podkreślić, że wraz z wkroczeniem na ziemie polskie Armii Czerwonej rozpoczęły się masowe prześladowania Polaków zaangażowanych w formowanie antyniemieckiego ruchu oporów. Część organizacji postanowiła kontynuować działalność niepodległościową, widząc w Sowietach kolejnego okupanta, który także prowadził szeroko zakrojone operacji przeciwko Polskiemu Podziemiu. W wielu miejscach dochodziło do masowych aresztowań, a następnie egzekucji lub uwięzienia ujawniających się przed Armią Czerwoną członków Armii Krajowej. Był to jeden z przejawów rozciągnięcia dominacji totalitarnego reżimu na ziemie, które formalnie nie były okupowane, lecz znajdowały się pod kontrolą Związku Radzieckiego.
Marsz na zachód
Ofensywa radziecka na ziemiach czechosłowackich trwała niemal do połowy maja 1945 roku. Wyzwolenie Czech zakończyło się wyniszczająca bitwą o Pragę. Ostatecznie Sowietom udało się podporządkować całe przedwojenne terytorium Czechosłowacji oraz zainstalować w Pradze sprzyjające Moskwie władze komunistyczne. W ramach rozliczeń powojennych do Ukraińskiej SRR włączono Ruś Zakarpacką.
Po zakończeniu II wojny światowej Związek Radziecki utrzymał także zdobyte w 1940 roku kosztem Rumunii Besarabię i Bukowinę. We wrześniu i październiku 1944 roku terytoria rumuńskie zostały zajęte przez wojska Armii Czerwonej. Komuniści nie byli w tym kraju na tyle silni, by od razu przejąć władzę, wobec czego niemal trzy lata trwał proces likwidowania opozycji oraz starań o obalenie monarchii. W efekcie na przełomie 1947 i 1948 roku król został zmuszony do abdykacji, co umożliwiło powstanie Rumuńskiej Republiki Ludowej.
We wrześniu 1944 roku Armia Czerwona zaatakowała także Bułgarię, gdzie oprócz wojsk niemieckich broniły się też wspierające III Rzeszę siły bułgarskie. Dojście do władzy komunistów zapoczątkowało okres represji i terroru względem prawdziwych i wydumanych kolaborantów z czasów wojny. W 1946 roku powstała Bułgarska Republika Ludowa. Zimą i wiosną 1945 roku trwały jeszcze zacięte walki radziecko-niemieckie na terenie Węgier. W styczniu 1945 roku mocno ucierpiała stolica państwa Budapeszt, zdobyta po długotrwałych i wyczerpujących walkach przez Armię Czerwoną. W mieście dochodziło do wielu aktów przemocy względem węgierskich cywilów. Kilkadziesiąt tysięcy kobiet zostało zgwałconych przez wkraczających na ziemie węgierskie żołnierzy sowieckich. Ostatecznie terytorium Węgier zostało wyzwolone spod niemieckiej dominacji wiosną 1945 roku, a w Budapeszcie Sowieci zaczęli instalowanie komunistycznych władz. Podobnie jak w Polsce prześladowania objęły element niepodległościowy. Sowieci koncentrowali się również na aresztowaniach, a nierzadko zabijaniu osób podejrzanych o kolaborację z Niemcami. Współpraca węgiersko-niemiecka w czasie wojny była bowiem jedną z przyczyn brutalnej kampanii.
Niezależność od Związku Radzieckiego udało się zachować Jugosławii i Albanii. Mimo rządów komunistycznych reżimów, związki z Moskwą były stosunkowo luźne. Próby zmiany sytuacji i rozciągnięcia dominacji Związku Radzieckiego w okresie powojennym nie powiodły się, głównie ze względu na siłę obozu jugosłowiańskiego dyktatora Josipa Broz Tito, który w czasie II wojny światowej kierował niezwykle liczną antyniemiecką komunistyczną partyzantką.
5 marca 1946 roku premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill wygłosił słynne przemówienie w Fulton, w którym odniósł się do umownego podziału Europy na dwie strefy wpływów. Polityczną granicę nazwał wówczas ,,Żelazną Kurtyną”, która w symboliczny sposób wyznaczała zasięg panowania Moskwy. W opinii Churchilla rozciągała się od północnej granicy NRD po Półwysep Bałkański. Likwidacja podziałów była możliwa dopiero wraz z rozpadem Związku Radzieckiego w 1991 roku i emancypacją poszczególnych państw. Najwcześniej niezależność odzyskała Polska, gdzie w czerwcu 1989 roku przeprowadzono pierwsze po II wojnie światowej wolne wybory parlamentarne. Upadek muru berlińskiego kilka miesięcy później stał się symbolicznym końcem podziałów, a tym samym istnienia Żelaznej Kurtyny. Należy jednak podkreślić, że wobec szerokich wpływów Moskwy – najpierw Związku Radzieckiego, a później Rosji – proces całkowitej emancypacji europejskich krajów był rozłożony w czasie na kolejne kilka, a w niektórych przypadkach kilkanaście lat.
Zdjęcie tytułowe: czołg IS-2 z radzieckiej 2 Gwardyjskiej Armii Pancernej przejeżdża pod Bramą Brandenburską 1 maja 1945 roku, pod koniec bitwy o Berlin (Wikimedia, domena publiczna).
