W związku z agresją hitlerowskiej III Rzeszy znaczna część obywateli okupowanych państw udała się na emigrację do Europy Zachodniej. Powstawały tam również ośrodki polityczno-wojskowe, których założeniem była podtrzymanie istnienia władz państwowych oraz kontynuowanie walki do momentu wyzwolenia kraju spod okupacji niemieckiej. W kilku wypadkach na uchodźstwie formowały się również ośrodki polityczne wspierające obaloną przez Niemców monarchię.
Polski precedens
Powołane gabinety emigracyjne służyły jako ośrodki świadczące o formalnej niepodległości poszczególnych państw, wzmacniając ich pozycję międzynarodową oraz morale ludności. W wielu wypadkach sformowane zostały pokaźne narodowe siły zbrojne walczące w ramach koalicji państw alianckich, co podnosiło prestiż i znaczenie ośrodków jako rzeczywistych reprezentacji cieszących się poparciem narodu. W skład emigracyjnych armii wchodzili uciekinierzy z okupowanych przez Niemców krajów przebywający najpierw na terenie Francji, a po jej upadku na Wyspach Brytyjskich.
Jako pierwszy został powołany Rząd Polski na Emigracji, który sformował się już na przełomie września i października we Francji. Na czele rządu stanął premier gen. Władysław Sikorski, a prezydentem został Władysław Raczkiewicz. Polski rząd emigracyjny posiadał najbardziej rozbudowane struktury spośród wszystkich podobnych organów innych państw koalicji alianckiej. Cieszył się dużym zaufaniem społeczeństwa polskiego, nadzorując jednocześnie funkcjonowanie największej armii podziemnej w okupowanej przez Niemców Europie. Polska dysponowała również najliczniejszymi emigracyjnymi siłami zbrojnymi, a jej obywatele brali udział w licznych kampaniach i bitwach, odznaczając się szczególnym bohaterstwem w czasie walk o Narvik, bitwy o Anglię, bitwy o Tobruk czy starć na linii Monte Cassino. 1. Dywizja Pancerna uczestniczyła w wyzwalaniu Europy Zachodniej, przebywając trudny szlak w 1944 i 1945 roku.
Powstanie Rządu RP na Emigracji stanowiło pewien precedens. Polskimi śladami podążali przywódcy innych zajętych przez III Rzeszę państw. W październiku 1939 roku powstał Emigracyjny Rząd Czechosłowacji. Na jego czele stanęli prezydent Edvard Benes i premier Jan Crámek. Czeskie siły zbrojne na emigracji obejmowały przede wszystkim dywizjony lotnicze, które wzięły udział w bitwie o Anglię.
Monarchia na emigracji
Po agresji Niemiec na Danię i Norwegię norweski król Haakon VII postanowił udać się na emigrację. Jego duński odpowiednik Chrystian X pozostał w zajętym przez Niemców kraju, gdzie podtrzymywał opór społeczeństwa, świadcząc o kontynuacji istnienia państwa. Przy Haakonie VII sformował się prężny norweski ośrodek z Johanem Nygaardsvoldem jako premierem. Norweskie emigracyjne siły zbrojne brały udział m.in. w rajdach alianckich komandosów na wybrzeże Skandynawii.
Do Wielkiej Brytanii udali się także monarchowie Holandii (królowa Wilhelmina), Belgii (król Leopold III) oraz Luksemburga (wielka księżna Charlotta). We wszystkich trzech przypadkach sformowane zostały również rządy emigracyjne pod przewodnictwem odpowiednio: Dirka de Geera szybko zmienionego przez Pietera Gerbrandy, Huberta Pierlota i wreszcie Pierre’a Duponga. Niewielkie siły państw dzisiejszego Beneluksu wspierały aliantów w kampaniach morskich, lotniczych i lądowych. Stosunkowo najbardziej skomplikowany był status Francji, którą po zwycięskiej kampanii w czerwcu 1940 roku Niemcy podzielili na dwie strefy – okupowaną i nieokupowaną Republikę Vichy z marsz. Philippem Petainem jako głową marionetkowego, kolaboracyjnego państwa. W Londynie powstał tymczasem Komitet Wolnej Francji kierowany przez gen. Charlesa de Gaulle’a, który uzurpował sobie prawo do reprezentowania wszystkich Francuzów. Ostatecznie powojenne władze francuskie zostały wyłonione na bazie Wolnej Francji. W 1944 roku de Gaulle sformował nowy rząd, przejmując władzę na wyzwalanych przez aliantów ziemiach francuskich. Siły Wolnej Francji do listopada 1942 roku były jedynymi francuskimi członkami koalicji alianckiej. Następnie dołączyły do nich także oddziały wcześniej wierne Vichy.
Okupacja Jugosławii i Grecji przyczyniła się do obalenia tamtejszych monarchii. Kryzys wiązał się również z silną wewnątrzpaństwową opozycją względem rządów odpowiednio króla Piotra II i dynastii Karadziordziewiciów oraz greckiego króla Jerzego II. W obydwu przypadkach w 1941 roku w Londynie powstały ośrodki emigracyjne kierowane przez często zmieniające się gabinety. Na czele pierwszych rządów stanęli jugosłowiański polityk Duąan Simović oraz Emmanouil Tsouderos po stronie greckiej. Po wyzwoleniu ziem poszczególnych krajów w państwach Europy Zachodniej udało się przywrócić władzę reprezentantów ośrodków emigracyjnych. W Europie Środkowej nowe rządy tworzyli albo członkowie partyzantki (Jugosławia,), albo zainstalowani przez Moskwę komuniści (Polska, Czechosłowacja). W Grecji w 1946 roku na mocy ogólnokrajowego referendum dokonano restauracji monarchii Jerzego II z dynastii Glücksburgów.
Zdjęcie tytułowe: Premier Rządu RP na Uchodźstwie, Władysław Sikorski. Zdjęcie za: https://dzieje.pl/wiadomosci/pomnik-gen-sikorskiego-odslonieto-w-newark-trent-w-80-rocznice-smierci.
