Naziści również mieli trudności ze zbudowaniem idealnego państwa podporządkowanego ich ideologii. Ta podlegała stałym przeobrażeniom, co mogło być przyczyną trudności interpretacyjnych i wdrożeniowych. W 1932 roku B. Mussolini napisał słynną książkę zatytułowaną „Doktryna faszyzmu”, w której nakreślił podstawowe elementy wyznawanej przez siebie ideologii. Znaczna część z nich została przeszczepiona na grunt niemiecki.
Braterstwo dyktatur
Wśród wielu podobieństw, które można nakreślić między faszystami i nazistami na szczególną uwagę zasługują okoliczności, w których kształtowały się obie nacjonalistyczne ideologie. Powstanie doktryny nazizmu było równie silnie zakorzenione w spuściźnie I wojny światowej. Niezbędne przemiany społeczne, ekonomiczne, ustrojowe, światopoglądowe czy intelektualne musiały zostać wyzwolone przez odpowiedni czynnik. Hasła podnoszone przez A. Hitlera i jego popleczników padały na podatny grunt, podobnie do B. Mussoliniego Führer wykorzystał sprzyjającą koniunkturę. Dodatkowo niezwykła wręcz charyzma przywódcy ruchu sprawiała, iż podążały za nim masy ludności ślepo zapatrzone w zdolnego oratora, który mamił słuchaczy atrakcyjnymi wizjami. Nasuwa się natomiast pytanie o przyczyny wykształcenia doktryny nazizmu właśnie na terenie Niemiec. Splot korzystnych warunków i swego rodzaju „konieczności dziejowej” sprawił, iż to właśnie w tym miejscu w Europie pojawił się zbrodniczy system, który zyskał sobie powszechne społeczne poparcie i uznanie.
Na przestrzeni wieków Niemcy wykształcili pewną odrębność i unikalność. Swoją wyjątkowość widzieli częściowo w przeciwstawianiu się łacińskiej spuściźnie kulturowej, spinając wschód i zachód, północ i południe łącząc cechy charakterystyczne dla odmiennych kręgów kulturowych. Trudno jednak zakładać, iż nazizm zrodził się w odmienności, zwłaszcza, że jako doktryna niesamodzielna, ulegająca silnym wpływom, stanowił zlepek koncepcji i poglądów charakterystycznych dla innych krajów i ustrojów. Dlatego też wśród cech, które sprzyjały rozwojowi nazizmu właśnie w Niemczech należy wymienić polityczne zacofanie, upadek marksistowskiej koncepcji walki klas, ale także charakterystyczne szczególnie dla Prus elementy społeczno-kulturowe, jak upodobanie do mundurów, kult siły i męskości, formalizm czy brak ekonomicznego indywidualizmu. B. Mussolini już na początku swojej ideologicznej rozprawy zaznaczył, iż charakter faszyzmu oparty był na spirytualizmie. Termin ten rozumiany był w kategoriach zbiorowości. Mimo iż człowiek wciąż pozostaje jednostką, jest utożsamiany z narodem i ojczyzną. Życie, poprzez wyzbycie się osobistych korzyści, ma zostać wyzwolone z granic i przestrzeni i ofiarowane wspólnocie. Mistycyzm rozważań B. Mussoliniego to próba stworzenia jedności, którą tak dobrze oddawało nazistowskie zawołanie Ein Volk, ein Reich, ein Führer („Jeden naród, jedna rzesza, jeden wódz”). Slogan ten stał się jednym z najważniejszych elementów identyfikacji nazistowskiego społeczeństwa. W okresie rządów NSDAP był nieustannie powtarzany, pojawiając się na plakatach, w prasie, audycjach radiowych, w przemówieniach dygnitarzy partyjnych czy podczas wystąpień samego A. Hitlera. Faszyzm i nazizm były z gruntu rzeczy antyindywidualistyczne, sprzeciwiając się liberalizmowi, który w opinii B. Mussoliniego przeczył państwu, będąc afirmacją życia jednostki, a nie zbiorowości. Faszyzm deklarował zniesienie klas i grup społecznych, upatrując w nich relikt socjalizmu. Zanegowanie istnienia partii politycznych i rządów większości jako podstawy istnienia systemu demokratycznego uczyniło z faszyzmu system antydemokratyczny. Osoba silnego przywódcy miała być synonimem woli narodu, owej jedności, do której dążyli faszyści. Odnowa moralna, budowa silnej społeczności nie byłaby możliwa bez karności i podporządkowania autorytetom. Stąd też jako symbol faszyzmu obrano „pęk rózg liktorskich, symbol jedności, siły i sprawiedliwości”. Fascio wyrażało z kolei jedność, swego rodzaju związek. Na gruncie ideologicznym włoski faszyzm nie był początkowo partią, lecz przeciwpartią lub antypartią, jak chciał to widzieć B. Mussolini. Tym, co łączyło jego zwolenników, była niechęć do marksizmu, liberalizmu czy konserwatyzmu. Doktryna oparta była na negacji części założeń ruchu socjalistycznego, który w opinii przywódcy faszystów uległ wypaczeniu i degeneracji. Nacisk został położony na działanie i zwalczanie doktryny socjalistycznej, liberalnej, demokratycznej, a także ruchu masońskiego.
Symbolika
Jednym z ważniejszych elementów kształtujących społeczeństwo faszystowskie była jego aktywność. B. Mussolini wprost stwierdzał: „Faszyzm pragnie człowieka czynnego i wszystkimi siłami zwróconego ku działaniu”. Życie pojmowane jest jako walka, stąd też nacisk musi być kładziony na rozwój w różnych aspektach – intelektualnym, duchowym, fizycznym. Jednocześnie przykładano ogromną wagę do symboliki i emocjonalnych gestów, których wyrazem stały się organizowane marsze, wiece i przemówienia charakterystyczne zarówno dla partii faszystowskiej jak i niemieckich nazistów. Stanley Payne ocenia nawet, iż rytuały i gesty były elementem polityki teatralnej uprawianej przez faszystów i opierały się na kulcie piękna i artyzmu. Koresponduje to z widocznym szczególnie u A. Hitlera przywiązaniem do rozmachu i artystycznej otoczki, która towarzyszyła jego publicznym występom. Zamiłowanie do sztuki miało także inne źródła, związane albo z malarską przeszłością przywódcy NSDAP, albo inspiracjami czerpanymi od wielkich niemieckich mistrzów.
Mimo iż można znaleźć wiele podobieństw między europejskimi totalitaryzmami dwudziestolecia międzywojennego, niemiecka forma dyktatury miała w sobie coś unikalnego. Być może jest to kwestia doktrynalnych zapożyczeń i mieszaniny ideologicznej, która wykształciła system wtórny, ale jednocześnie wyjątkowy. Ian Kershaw sugeruje nawet, iż unikalność nazizmu była oparta na dwóch kluczowych elementach – eksterminacji i wojnie. Włoski faszyzm był wolny od pierwszego z wymienionych fundamentów, a kwestia rasy została przez faszystów zmarginalizowana. U nazistów została podniesiona do rangi najważniejszego punktu programu.
Wyrazisty przywódca
O nazizmie można również mówić w perspektywie wpływu A. Hitlera. Termin „nazizm” jest często stosowany zamiennie z terminem „hitleryzm”, co pokazuje, jak silny był wpływ myśli ideologicznej i sprawowanej funkcji niemieckiego dyktatora. A. Hitler stał się zatem nie tylko symbolem, ale i ucieleśnieniem idei nazizmu. Postrzeganiu narodowego socjalizmu w tych kategoriach sprzyjają okoliczności historyczne – pojawił się wraz z rozpoczęciem kariery politycznej późniejszego przywódcy i właściwie umarł wraz z jego samobójczą śmiercią. Takie rozumienie nazizmu jest zgodne z teorią „osobowości charyzmatycznej” Maxa Webera, który zauważył, iż społeczeństwo posługuje się często projekcją i przeniesieniem cech na przywódcę. Jeśli lider danego ruchu politycznego wypełnia kryteria pożądane przez jego członków, zyskuje szczególne poparcie. Przypadek A. Hitlera pokazuje, jak szybko i jak skutecznie rozprzestrzeniają się idee przemocy, nienawiści czy nietolerancji. Ekspansywność zła łączyła się z mesjańską nieomal misją A. Hitlera – stał na czele partii i narodu, będąc ich centralnym punktem, sercem i mózgiem ruchu o zróżnicowanych celach trafiających na podatny grunt.
Niemiecki reżim totalitarny stoi w całkowitej opozycji do liberalnych idei amerykańskich czy francuskich. Państwo totalne stworzone przez nazistów było realizacją pesymistycznej wizji Jana Jakuba Rousseau, który ukuł termin „woli zbiorowej”. Zgodnie z jego koncepcją „akt zrzeszenia tworzy natychmiast […] ciało moralne i zbiorowe, które złożone jest z tylu członków, ile zgromadzenie liczy głosów, które uzyskuje przez ten akt swoją jedność, swoje ja wspólne, swoje życie i swoją wolę”. Kolektywizm społeczny faszyzmu i nazizmu miał charakter antyindywidualistyczny, ale jednocześnie podkreślał znaczenie wspólnoty, co pozwoliło na zjednoczenie narodów i podporządkowanie ich określonej idei. Paralelizm rozwoju faszyzmu i nazizmu był także oparty na jego społecznym odbiorze. Włochy i Niemcy stanowiły przykład doskonałego wykorzystania zdobytego poparcia mas społecznych przez przywódców faszystowskich. Zarówno faszyzm we włoskiej postaci, jak i niemiecki nazizm zdobyły sobie liczne grono zwolenników zanim doszło do oficjalnego – prawnego lub pozaprawnego – przejęcia władzy. Włoska Partia Faszystowska miała w 1922 roku ponad 300 tys. członków, NSDAP liczyła ich około 800 tys. w 1934 roku. Ten społeczny fenomen pokazuje masowość ruchu faszystowskiego, zwłaszcza w kontekście silnego zróżnicowania członków partii. Reprezentowali różne środowiska, różne grupy intelektualne i społeczne zwiedzione wspólnymi ideami odnowy i odkupienia (Erlösung), a mimo tego stanowili swego rodzaju jedność.
Fotografia: Mussolini i Hitler w Monachium (Wikimedia/NARA, domena publiczna).
Zobacz drugą część opracowania
„Podstawowe założenia faszyzmu”
