Borys III – właściwie Borys Klemens Sachsen-Coburg-Gotha. Bułgarski król i przywódca Bułgarii w okresie II wojny światowej.
Urodził się 30 stycznia 1894 roku w Sofii. Był synem Ferdynanda Koburga i Marii Luizy Burbon-Parmeńskiej. Był najstarszym dzieckiem z czworga rodzeństwa. Jego matka zmarła młodo, bo już 31 stycznia 1899 roku, niemal dokładnie w piąte urodziny młodego Borysa. Jego ojciec był w tym czasie księciem i w 1908 roku został obrany królem, a następnie mianował się carem, co miało stanowić nawiązanie do tradycyjnego tytułu władców Bułgarii. Młody następca tronu pilnie uczył się, by kiedyś samodzielnie móc sprawować władzę. Uczył się w Szkole Wojskowej w Sofii, a następnie wstąpił do bułgarskiej armii i udał się na front podczas tzw. wojen bałkańskich. Następnie służył jako oficer łączności w okresie I wojny światowej. Rok 1918 był przełomowy dla jego kariery militarnej i politycznej. Bułgarzy odnieśli klęskę w starciu z armią serbską, co skłoniło Ferdynanda I do abdykacji na rzecz syna. W wieku 24 lat, 3 października 1918 roku Borys został królem. W tym okresie dosłużył się już stopnia generała w rodzimej armii. Ludność szybko pokochała młodego władcę. Wykazywał się przymiotami osobistymi, których brakowało jego ojcu. Był szczery i w łatwy sposób jednał się z ludem. Jakby tego było mało, często podróżował po kraju. Niekiedy incognito, nie ujawniając swojej pozycji i obserwując codzienne życie mieszkańców. Niestety, miał też sporo wrogów, szczególnie w bułgarskim parlamencie, którym nie w smak były jego rządy. Szybko musiał się zmierzyć z rosnącą opozycją, która chciała doprowadzić do otwartego buntu przeciwko władcy. Borysowi udało się jednak przetrwać trudny okres, a na początku lat trzydziestych wypracował sobie silną pozycję. Mierzył się ze swoistymi zamachami stanu, w których część badaczy historii dopatruje się autorytaryzmu i dyktatury. Borys III dążył jednak do demokratyzacji kraju, lansując nowe trendy polityczne. Ostatecznie w 1935 roku ustabilizował swoją pozycję. Bułgaria okresu międzywojennego borykała się z poważnymi kłopotami gospodarczymi i finansowymi, które w dużej mierze były spuścizną po zniszczenia i wydatkach wojennych oraz globalnym kryzysie gospodarczym, jaki dotknął infrastrukturę większości krajów. Na mocy traktatu w Neuilly z 1919 roku Bułgaria straciła część terytorium na rzecz krajów ościennych, wzięła także udział w płatności kontrybucji nałożonej przez stronę zwycięską. Administracja Borysa III poczynała sobie bardzo dobrze w trudnych czasach, prowadząc rozsądną politykę, która doprowadziła do rozwoju kraju. Ogromne znaczenie miały w tym wypadku powojenne reformy przeprowadzone w latach 1920-23 przez pierwszego premiera Bułgarii w okresie międzywojennym, Aleksandara Stamboliyskiego. Późniejsze zamieszania polityczne ujemnie wpływały na rozwój Bułgarii, ostatecznie jednak Borys III potrafił się z nimi uporać. W przededniu II wojny światowej Bułgaria była państwem nowoczesnym, choć wciąż młodym i rozwijającym się. W 1930 roku car poślubił włoską księżniczkę Giovannę, co w jakiś sposób związało go z faszystowskimi w tym czasie Włochami. Jednocześnie zmierzał do sojuszu z Niemcami, które dążyły do kolejnego konfliktu. Sam był przeciwnym działaniom wojennym i pragnął, by Bułgaria zachowała neutralność w momencie ewentualnego starcia. Sojusz z III Rzeszą był konsekwencją położenia Bułgarii, dla której najbardziej opłacalną taktyką było wystąpienie po tej samej stronie, co agresywnie zachowujący się Hitler. Jak pisze David Irving („Wojna Hitlera”), niemiecki dyktator lubił bułgarskiego władcę, który płynnie mówił po niemiecku i jawił się jako „szczwany biznesmen” dbający o interesy swojego kraju. Po rozpoczęciu II wojny światowej Bułgaria ogłosiła neutralność. Borys wygłosił kiedyś nawet słynne słowa, w których jasno określił trudy sytuacji politycznej w kraju: „Moi ministrowi są proniemieccy, moja żona jest prowłoska, mój lud jest prorosyjski i wygląda na to, że tylko ja zachowuje neutralne stanowisko” (cytat za czasopismem „Time”, gdzie 20 stycznia 1941 roku Borys III znalazł się na okładce). Zamieszanie na Bałkanach spowodowane przez zaborczą politykę Benito Mussoliniego komplikację politycznych i militarnych spraw Bułgarii. Dopiero 1 marca 1941 roku Bułgaria przystąpiła do Paktu Trzech. Wywołało to liczne reperkusje dyplomatyczne. Wielka Brytania zerwała stosunki dyplomatyczne z Bułgarią, a ambasador brytyjski w Sofii, George Rendel, spotkał się 3 marca z królem i zagroził, iż wojna ponownie dotknie jego kraj. Tego Borys III z pewnością chciał uniknąć. Kilka dni później Bułgarska Partia Robotnicza okrzyknęła politykę króla awanturniczą i wieściła szybki upadek tak zarządzanego państwa. W listopadzie 1940 roku Hitler skontaktował się z Borysem III, informując go o możliwości zrewidowania ustaleń traktatów powojennych. W momencie wyrażenia akcesu do Państw Osi siły niemieckie wkroczyły na terytorium Bułgarii, która udzieliła im prawa przemarszu. Wpływ na decyzję Borysa III miała z pewnością jego styczniowa wizyta w III Rzeszy. Bał się jednak reakcji radzieckiej. Mimo wszystko przystał na warunki niemieckie, decydując się na spore ryzyko, które jednak podyktowane było sytuacją na Bałkanach. Wojna niemiecko-jugosłowiańska wisiała na włosku. W kwietniu siły Wehrmachtu ruszyły do boju. Pod koniec miesiąca także bułgarska armia przekroczyła granice w Jugosławią i Grecją, ale jej udział w inwazji poczytywać można za marginalny, a wojska te pozostawały głównie w odwodzie, nie uczestnicząc w większych walkach. Przyczyną tak obranej strategii była chęć złagodzenia napiętych stosunków dyplomatycznych z Turcją. Borys III obawiał się ewentualnej interwencji zbrojnej, uważając, iż jego kraj do wojny nie jest przygotowany i w działania zbrojne mieszać się nie powinien. W kolejnych miesiącach wojna zaczęła zataczać coraz szersze kręgi. Gdy Hitler zaatakował Związek Radziecki, Borys III nie zdecydował się na przystąpienie do działań zbrojnych. Krok ten przyjęto w Bułgarii z westchnieniem ulgi, bowiem ingerencja w kolejny z konfliktów mogła okazać się zgubna dla kraju i młodego wciąż władcy. Dopiero po rozpoczęciu działań japońsko-amerykańskich sytuacja Bułgarii mocno się zmieniła. 13 grudnia, pod naciskiem Niemiec, Bułgarzy wypowiedzieli wojnę aliantom.
Warto także omówić kwestię ewentualnego bułgarskiego antysemityzmu bądź Holocaustu w wydaniu bułgarskim. Borys III sprzeciwiał się deportacjom Żydów, znając zbrodnicze zamierzenia reżimu hitlerowskiego. Także Bułgarzy nieprzychylnym okiem spoglądali na ten aspekt działalności nazistowskich Niemiec. Wydaje się, iż problem prześladowań ludności pochodzenia żydowskiego nie zaistniał na większą skalę pod rządami króla Borysa III. W 1998 roku amerykańska organizacja Liga Przeciwko Zniesławieniu (Anti-Defamation League) przyznała honorowe odznaczenie w celu upamiętnienia zasług narodu bułgarskiego i króla Borysa III w kontekście walki z Holocaustem. Szacuje się, iż populacja bułgarskich Żydów nie zmieniła się w czasie wojny, a sprzeciw Borysa III względem planów hitlerowskich walnie przyczynił się do uratowania kilkudziesięciu tysięcy ludzi. Po wojnie ilość Żydów w Bułgarii szacowano na blisko 50 tys. Inna z żydowskich organizacji przyznała Borysowi III odznaczenie w ramach docenienie jego odmowy wydania Niemcom ludzi „gorszych rasowo”, co postulowała goebbelsowska propaganda. Nie brakuje też opinii, w myśl których Borys III nie interesował się specjalnie losem żydowskich obywateli Bułgarii, a decyzja o odmowie żądaniom niemieckim podyktowana była spontaniczną reakcję bułgarskiej ludności, która jednoznacznie sprzeciwiła się deportacji. Taka ocena sytuacji stawiałaby w kiepskim świetle postawę Borysa III, który dziś uznawany jest jednak za zdecydowanego przeciwnika prześladowań ludności żydowskiej, a w toku prac historycznych zdecydowanie więcej zwolenników ma dzisiaj stanowisko honorujące jego zasługi na polu obrony przed niemiecką eksterminacją. Kontrowersje wzbudza też zachowanie bułgarskich władz, które internowały Żydów z zajętych terytoriów Tracji i Macedonii (na mocy porozumień po wojnie na Bałkanach), co nastąpiło w marcu 1943 roku. Zatrzymani zostali następnie przekazani Niemcom. Większość z nich przetransportowano do nazistowskich obozów zagłady, w tym rozmieszczonej na terytorium Polski obozu w Treblince („Encyklopedia Holocaustu” z Muzeum Pamięci Holocaustu). Decyzja o rozpoczęciu wojny z mocarstwami zachodnimi zaowocowało sporadycznymi bombardowaniami miejscowości na terytorium Bułgarii. Od początku 1943 roku, co wiązało się również z kwestią eksterminacji ludności żydowskiej, notowano coraz większy nacisk niemieckiej dyplomacji na Bułgarię, która nie tylko nie chciała przystąpić do wojny ze Związkiem Radzieckim, ale i coraz silniej opierała się sojusznikowi. Borys III rozpoczął nawet poszukiwania drogi porozumienia z aliantami, uważając zapewne, iż możliwe będzie podpisanie separatystycznego pokoju i uniezależnienie się do Niemiec i Hitlera. Nazistowski dyktator kilkukrotnie spotykał się z partnerem. Wreszcie w sierpniu 1943 roku Borys III przybył do Wilczego Szańca. 14 i 15 sierpnia rozmawiał z wodzem niemieckim. Monarcha prawdopodobnie przyobiecał wsparcie wojskowe w prowadzonej kampanii radzieckiej. Gdy jednak powrócił do Sofii, 24 sierpnia nagle zaniemógł, co skłoniło go do sprowadzenia osobistego lekarza rodem z Niemiec, doktora Seitza. Ten orzekł niedomaganie pęcherza moczowego i zapowiedział rychłą śmierć króla. Hitler mocno zaangażował się w proces leczenia Borysa III, przesyłając do Bułgarii najlepszych specjalistów, w tym prof. Epingera i neurologa prof. de Crinis, który przyjechał do Sofii pod koniec miesiąca. Nikt nie potrafił jednak pomóc umierającemu królowi. 28 sierpnia 1943 roku o godz. 16.20 zanotowano zgon Borysa III. Nagła śmierć monarchy była impulsem do licznych spekulacji dotyczących jego ewentualnego otrucia. Przypuszczano, iż za zamachem stać mogła strona niemiecka bądź dynastia sabaudzka. Jeszcze inne teorie, choć hipotezy te wydają się mało prawdopodobne, winą za śmierć króla obarczają komunistów dążących do przejęcia władzy w Bułgarii przy użyciu różnych środków. 5 września 1943 roku odbyła się uroczysta ceremonia pogrzebowa, która zamieniła się w patriotyczną manifestację Bułgarów. Po śmierci Borysa III władzę przejąć miał jego syn, małoletni w chwili zgonu ojca Szymon. Regentem został brat monarchy Cyryl. W niedługim czasie do władzy doszli komuniści, którzy rozpoczęli budowanie nowego reżimu.
