Idea Małej Ententy miała stanowić zabezpieczenie dla Czechosłowacji, Rumunii i Jugosławii przed rewizjonizmem węgierskim i ewentualnym powrotem Habsburgów na tron w Wiedniu lub Budapeszcie. Była także podkreśleniem znaczenia Francji w Europie Środkowej i na Bałkanach. Wymienione kraje dążyły do uzyskania szerokich gwarancji bezpieczeństwa wobec roszczeń wysuwanych przez sąsiednie mocarstwa.
Królestwo Węgier, część składowa dualistycznych Austro-Węgier, znalazło się w obozie przegranych po I wojnie światowej. Na mocy traktatu pokojowego w Trianon, zawartego ze zwycięskimi państwami Ententy, Węgry zobowiązały się do uznania niepodległości Czechosłowacji i Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS) oraz utraciły Siedmiogród na rzecz Rumunii. Budapeszt pozbawiono kontroli nad ponad 70% terytorium, które było zamieszkiwane przez 3,5 miliona etnicznych Węgrów. Obarczenie winą za wywołanie wojny państwa, które nie prowadziło własnej polityki zagranicznej (decyzje były bowiem podejmowane w Wiedniu), wywołało powszechne poczucie niesprawiedliwości wśród społeczeństwa węgierskiego. Dla wszystkich stało się jasne, że postanowienia traktatu w Trianon będą przez ten naród w przyszłości podważane.
Właśnie kwestia ewentualnej rewizji węgierskiej oraz próba ewentualnej restytucji monarchii habsburskiej przyczyniły się do nawiązania współpracy przez państwa-beneficjentów Trianon. W latach 1920-1922 doszło do zawarcia dwustronnych porozumień między SHS, Rumunią i Czechosłowacją, które gwarantowały sobie wzajemną pomoc na wypadek ewentualnej agresji węgierskiej. Umowy zostały wzmocnione przez zawarcie traktatów o przyjaźni z Francją przez każde z wymienionych państw. To właśnie Francja była głównym animatorem porozumienia, opowiadając się za stworzeniem w tej części Europy silnego bloku powiązanych z nią politycznie państw. W ten sposób starano się zapobiec wzrostowi wpływów odbudowujących się po wojnie Niemiec oraz wychodzącemu z międzynarodowej izolacji Związkowi Radzieckiemu. Jednocześnie Paryż mógł rozgrywać swoich mniejszych partnerów.
Współpracę Czechosłowacji, Rumunii oraz SHS określa się mianem „Małej Ententy”. Termin ten nawiązuje oczywiście do określenia „Ententa”, którym opisywano przymierze Francji, Wielkiej Brytanii i Rosji sprzed Wielkiej Wojny. Uznaje się, że głównym inicjatorem zacieśnienia współpracy był ówczesny minister spraw zagranicznych i późniejszy prezydent Czechosłowacji Edvard Beneš. Warto zaznaczyć, że wszystkie państwa Małej Ententy obawiały się także żądań terytorialnych mocarstw: Czechosłowacja ze strony Niemiec (Kraj Sudetów), Rumunia ze strony ZSRR (Besarabia), SHS ze strony Włoch (Dalmacja, Rijeka). W tym kontekście poparcie silnej Francji było niezbędne dla istnienia sojuszu.
Stopniowo kraje sprzymierzone w ramach Małej Ententy odchodziły od antywęgierskiego wydźwięku porozumienia. Wynikało to ze stosunkowo słabej pozycji Węgier na europejskiej scenie politycznej. Problem ten został rozwiązany już na początku lat dwudziestych, co pozwoliło wszystkim zainteresowanym krajom skoncentrować się na innych aspektach współpracy. Przymierze rozwijano organizacyjnie. 27 czerwca 1930 r. doszło do podpisania wspólnego sojuszu przez wszystkie trzy państwa (w 1929 r. Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców zmieniło nazwę na „Jugosławia”), a trzy lata później, po dojściu Adolfa Hitlera do władzy, zawarto tzw. Pakt Organizacyjny, który powołał stałe struktury. Dokument sygnowano 16 lutego 1933 r. w Genewie. Na jego mocy powstały Stała Rada Państw oraz stanowisko Stałego Sekretarza. Zapowiadano regularne konsultacje i spotkania ministrów spraw zagranicznych.
Planowano także rozwinąć współpracę w zakresie gospodarczym. Ambitne plany zostały pokrzyżowane z powodu zabójstwa króla Jugosławii Aleksandra I podczas oficjalnej wizyty we Francji (minister spraw zagranicznych Francji Louis Barthou również został zastrzelony podczas zamachu). Po tej tragedii stosunki między Belgradem i Paryżem uległy ochłodzeniu, co poważnie rzutowało na całą działalność Małej Ententy. Ostatecznie polityka appeasementu i układ monachijski zakończyły istnienie tego porozumienia w 1938 r.
Należy pamiętać, że w dwudziestoleciu międzywojennym europejska dyplomacja opierała się stosunkach dwustronnych. Mała Ententa jest jednym z ciekawszych projektów regionalnej współpracy multilateralnej tamtego okresu. Chociaż jej powstanie zostałoby dzisiaj określone elementem strategii odstraszania skierowanej wobec Budapesztu, to w latach 30. XX w. zdano sobie również sprawę z jej gospodarczego potencjału.
Warto wspomnieć jeszcze, że Francja zachęcała Polskę do przystąpienia do Małej Ententy. Jednak w Warszawie sceptycznie odnoszono się do pomysłów przyłączenia się do państw prowadzących antywęgierską politykę. Ponadto wspomniany Edvard Beneš wyraźnie sprzeciwiał się przystąpienia II RP do tego układu. Czechosłowacki minister obawiał się spadku znaczenia Pragi oraz postrzegał Polskę jako główny cel niemieckich rewizjonistów. Reasumując, Warszawa nie prowadziła spójnej polityki wobec państw Małej Ententy. Polska zawarła sojusz wojskowy z Rumunią, prowadziła neutralną politykę wobec Jugosławii oraz miała chłodne relacją z Czechosłowacją. Na początku lat trzydziestych w Polsce obawiano się wręcz, by zacieśnianie współpracy krajów Małej Ententy nie wpłynęło negatywnie na wolumen polskiego eksportu do tzw. krajów dunajskich, co z kolei wpisywałoby się w antypolską politykę Pragi.
Zdjęcie tytułowe: mapa przedstawiająca Małą Ententę (Wikipedia, domena publiczna).
Piotr Kruze – specjalizuje się w najnowszej historii politycznej i wojskowej oraz dekolonizacji Afryki. Z zamiłowania podróżnik, który szuka śladów historii w każdym miejscu, do którego dotrze.
