Zmiany, jakie zaszły w Europie po zakończeniu I wojny światowej były jedną z kluczowych przyczyn wybuchu kolejnego konfliktu zbrojnego. Ledwie 20 lat przetrwał niestabilny pokój po wyniszczającej kampanii w latach 1914-1918. Okres dwudziestolecia międzywojennego to świt nowych państw, wzrost radykalnych nastrojów rewolucyjnych, odbudowa po zniszczeniach wojennych i wreszcie kryzysy ekonomiczne, społeczne i etniczne. Zawarte w 1918 roku układy pokojowe sankcjonowały nie tylko zakończenie działań wojennych, ale i wyznaczenie nowych granic umożliwiających powstanie państw narodowych. W powszechnym odczuciu przyjęte rozwiązania nie były gwarantem stabilności, lecz źródłem nowych nieporozumień.
Problemy na wschodzie
Nowy ład w Europie potwierdziła konferencja pokojowa zakończona w czerwcu 1919 roku podpisaniem traktatu wersalskiego. Porozumienia uzupełniały dodatkowe traktaty pokojowe podpisane w Saint-German-en-Laye, Neuilly, Trianon i Sevres. Wśród głównych postanowień układów wymienić należy demilitaryzację Nadrenii, ograniczenie niemieckiej armii do 100 tys. żołnierzy, obarczenie Niemców kosztem reparacji wojennych i przekazanie Alzacji oraz Lotaryngii w zarząd francuski. O losach niektórych terytoriów (m.in. Zagłębie Saary, Górny Śląsk, Warmia i Mazury) miały zadecydować plebiscyty. Zarząd nad Wolnym Miastem Gdańsk miała sprawować Liga Narodów, organizacja międzynarodowa powołana do nadzorowania kruchego pokoju. Na gruzach wielkich mocarstw powstawały nowe państwa narodowe. W październiku 1918 roku utworzono niepodległą Czechosłowację, w listopadzie Polskę, w grudniu Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców. W tym samym czasie nastąpił rozpad Austro-Węgier. Niepodległość proklamowały też Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia. Wiele państw, w tym Bułgaria, Rumunia, Turcja, Włochy czy Wielka Brytania zmieniło granice.
Na początku 1917 roku przez Rosję przetoczyła się fala robotniczych strajków wymierzonych w rządzącą dynastię Romanowów. W listopadzie wybuchła rewolucja. Z walk wewnętrznych w Rosji zwycięsko wyszła partia bolszewicka, rozpoczynając kilkudziesięcioletnie rządy terroru. W latach 1920-21 trwały zacięte walki polsko-rosyjskie zakończone pokojem ryskim w marcu 1921 roku. Nastroje rewolucyjne przyczyniły się do wykształcenia ekstremalnych ruchów społecznych i politycznych. W 1919 roku w Niemczech powstała nazistowska partia NSDAP, na której czele stanął wkrótce Adolf Hitler. Trzy lata później władzę we Włoszech przejęła partia faszystowska z Benito Mussolinim jako przywódcą ruchu. Tymczasem bolszewicy eksportowali komunizm na sąsiednie kraje, podporządkowując sobie Ukrainę, Białoruś, Azerbejdżan, Armenię i Gruzję. W 1922 roku został utworzony Związek Radziecki. W 1924 roku dyktatorskie rządy rozpoczął nowy szef partii Józef Stalin.
Niepewność na zachodzie
Państwa Europy Zachodniej oraz Stany Zjednoczone szybko podniosły się po wysiłku wojennym. Dzięki wzajemnym pożyczkom i współpracy udało się przezwyciężyć trudności spowodowane zniszczeniami. W Wielkiej Brytanii notowano wzrost gospodarczy. W 1921 roku uregulowany został status Wolnego Państwa Irlandia. Napięcie rosło w koloniach brytyjskich, gdzie siły gromadziły ruchy narodowowyzwoleńcze. Stany Zjednoczone rozbudowywały potencjał gospodarczy, szczególnie w zakresie wytopu stali, produkcji maszyn, wydobycia węgla, ropy naftowej czy miedzi. Na kolejnych konferencjach międzynarodowych mocarstwa uzgodniły wspólne interesy na Oceanie Spokojnym, wyznaczyły też proporcje liczby okrętów wojennych (Waszyngton). W 1925 roku w Locarno podpisano pakt dotyczący granic francusko-belgijsko-niemieckich. Gwarantami układu zostały Wielka Brytania i Włochy. Stosunkowo stabilny rozwój państw odbudowujących się po I wojnie światowej zahamowały kłopoty ekonomiczne – najpierw problemy z inflacją, a następnie globalny kryzys ekonomiczny, który stał się źródłem nowych niepokojów społecznych i jedną z przyczyn wybuchu kolejnego konfliktu zbrojnego.
Zdjęcie tytułowe: Wielka czwórka w Wersalu, od lewej: David Lloyd George, Vittorio Emanuele Orlando, Georges Clemenceau, Woodrow Wilson (Wikipedia/US Signal Corps, domena publiczna).
