Tytuł – Wolność ’44. Jaką lekcję przynosi nam dziś Powstanie Warszawskie?
Rok wydania – 2023
Autor – Agnieszka Cubała
Wydawnictwo – Agnieszka Cubała Moje Książki
Liczba stron – 408
Tematyka – opracowanie ukazujące argumenty dwóch stron sporu o zasadność wybuchu i kontynuowania Powstania Warszawskiego, jednej z kluczowych debat dotyczących moralności walki za wszelką cenę.
Ocena – 7,0/10
Powstanie Warszawskie jest dziś jednym z najważniejszych źródeł historycznej tożsamości narodu polskiego. Jest też jednym z elementów budowania współczesnej świadomości historycznej, kształtowania określonych postaw, przez co sama historia jest często przedmiotem wypaczeń i swego rodzaju mitologizacji służącej bieżącym celom politycznym. Nie ulega jednak wątpliwości, iż Powstanie Warszawskie trzeba rozpatrywać także w kategoriach cennej lekcji. Ta lekcja ma różne wymiary, a najbardziej oczywiste pytanie o sens przegranej walki i cenę, jaką można zapłacić za wolność lub próbę jej uzyskania pozostają bez odpowiedzi.
I tak zapewne pozostanie. Historia Powstania Warszawskiego jest przecież historią interpretacji i dość teoretycznego wyznaczania priorytetów. Teoretycznego, gdyż w gruncie rzeczy nigdy nie poznamy alternatywnej wersji historii, w której powszechne powstanie doprowadza do zwycięstwa Armii Krajowej i zatrzymuje ekspansję bolszewickiego komunizmu, bądź też nigdy nie ma miejsca, a przelana w 1944 roku krew polskich patriotów i ludności cywilnej nigdy nie płynie ulicami Warszawy. Nawet dzisiaj te tematy wzbudzają uzasadnione kontrowersje i emocje. Wyobraźmy sobie zatem, z jak ogromnym dylematem moralnym musieli się mierzyć przywódcy Polskiego Podziemia, którzy podjęli dramatyczną decyzję o rozpoczęciu walk z niemieckim okupantem.
Agnieszka Cubała postanawia przyjrzeć się lekcji, którą wciąż przerabiamy i budujemy na fundamencie Powstania Warszawskiego. Lekcji wyjątkowo aktualnej w obliczu wyzwań, przed którymi stoi Europa, przed którymi stoimy my sami. Dziś nie wprost, bez zaangażowania militarnego, ale przecież wspierający Ukrainę w jej bohaterskiej walce z nowym-starym najeźdźcą. Aktualnej także w kontekście potencjalnych wyzwań, który kiedyś znowu mogą stać się naszym udziałem, w końcu wolność nie jest nam dana raz na zawsze i trzeba umieć ją pielęgnować, a w momencie próby stanąć w jej obronie. Tak jak 80 lat temu w obronie wolności stanęli warszawiacy.
Wielokrotnie cytowane słowa Jana Stanisława Jankowskiego są ponadczasowym wyznaniem całego pokolenia, które urosło do rangi symbolu i podaj najprostszej odpowiedzi, dlaczego powstanie musiało wybuchnąć. „Chcieliśmy być wolni i wolność sobie zawdzięczać”. To swego rodzaju testament Warszawy i jej mieszkańców. Cubała przedstawia podstawowe argumenty przemawiające za powstaniem powszechnym, które w okupowanej Polsce tak naprawdę planowano wiele lat, może nawet od początku wojny. Analizuje procesy decyzyjne po stronie ośrodków warszawskiego i londyńskiego, nakładając je na istotne dla oceny całej sprawy nastroje społeczne. Choć nie zostały one bardzo silnie uwypuklone, czego w gruncie rzeczy żałuję, już sam fakt uwzględnienia czynnika społecznego odróżnia Cubałę choćby od Piotra Zychowicza i jego klasycznej, acz niezwykle krytycznej rozprawy. Autorka analizuje także kontekst polityczny, uwzględniając najważniejsze czynniki decyzyjne po stronie ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii. Wreszcie część trzecia, bodaj najważniejsza, dokonuje przeglądu najważniejszych tez, przy czym za skrupulatnym wyliczeniem argumentów pojawiających się w historiografii nie idzie jakaś głębsza analiza, na podstawie której moglibyśmy wypracować nowe podejście. Cubała odwołuje się do przykładów licznych powstańców, ale te w moim odczuciu mogą ilustrować pewne zależności, a nie zasadniczo zmienić stan wiedzy.
Zasadniczym atutem opracowania jest jednak zebranie tak wielu argumentów w jednym miejscu i odwoływanie się do ich autorów. Brakuje mi w tym nieco samej autorki, choć rozważania o społecznym odbiorze Powstania Warszawskiego czy też uwypuklenie pewnych cech narodowych i kompleksów Polaków w ramach ożywionej dyskusji są interesujące. Niejednoznaczny stosunek mam do ostatniej części książki, w której autorka konfrontuje nas ze współczesnymi opiniami na temat lekcji, jaką przynosi nam dziś Powstanie Warszawskie. Owszem, jest to ciekawe, warto wsłuchać się w cytowane przez Cubałę głosy, ale ponownie czegoś mi brakuje, dostrzegam pewną słabość analityczną, która nie pozwala książce wyjść poza ramy zgrabnego podsumowania dyskusji.
Publikację przeczytałem z dużym zainteresowaniem, była dla mnie okazją do odświeżenia sobie argumentów, które sam czasem podnoszę w rozmowach, a w których sam nie zawsze potrafię się jednoznacznie odnaleźć. Moja lekcja z Powstania Warszawskiego jest taka, iż kontekst strategiczny jest na tyle szeroki, wymaga uwzględnienia tak wielu czynników, iż szafowanie wyrazistymi ocenami co do zasady oznacza analityczną słabość i nieumiejętność otwarcia się na mniej lub bardziej słuszne argumenty inaczej myślących. Wolność to faktycznie jedna z podstawowych wartości, za którą warto się bić. Czy warto jednak za nią umierać? Nie możemy zapytać ofiar tej walki, a jakiekolwiek jednoznaczne deklaracje uważam z jednej strony za uproszczone, a czasem wręcz fałszywe. W końcu „tyle o sobie wiemy, ile nas sprawdzono”. Miejmy nadzieję, że przed takim sprawdzianem nie będziemy musieli stanąć.
Ocena – 7,0/10
Recenzja „Wolność 44′” została przygotowana we współpracy z TaniaKsiazka.pl – książki o II wojnie światowej.
