Jednym z najważniejszych nieuregulowanych problemów będących długotrwałym efektem wydarzeń II wojny światowej jest kwestia wzajemnych rozliczeń polsko-rosyjskich. Rosja będąca w istocie spadkobiercą historii Związku Radzieckiego prowadzi zróżnicowaną politykę zagraniczną, której ważnym elementem jest współczesne państwo polskie.
Agresor i oprawca
We wrześniu 1939 roku radziecka armia wkroczyła na ziemie polskie, wypełniając tym samym zobowiązania sojusznicze względem III Rzeszy gwarantowane podpisanym w sierpniu 1939 roku paktem Ribbentrop-Mołotow. Na mocy porozumienia oba totalitarne państwa zobowiązały się do rozbioru Polski i wyznaczenia wspólnej granicy. Agresja postawiła dwóch najeźdźców w jednym szeregu. Brutalna okupacja sowiecka była naznaczona licznymi zbrodniami wymierzonymi w ludność polską. W ciągu dwóch lat prześladowań deportowano ponad 1 mln Polaków przesiedlonych na wschodnie rubieże Związku Radzieckiego. Sowieci eksterminowali polską inteligencję i element patriotyczny, za szczególny cel obierając oficerów Wojska Polskiego. Wiosną 1940 roku wymordowali kilkanaście tysięcy polskich żołnierzy z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Do najbardziej znanej masakry doszło w Lesie Katyńskim. Zbiorowe mogiły odkrywano później jeszcze w Charkowie czy Miednoje. Wydarzenia okresu sowieckiej okupacji kładły się cieniem na stosunkach polsko-radzieckich. Formalnie oba państwa zerwały ze sobą stosunki dyplomatyczne przywrócone dopiero po agresji Niemiec na dotychczasowego sojusznika ZSRR w czerwcu 1941 roku. W lipcu 1941 roku premier Władysław Sikorski sygnował dokument, który nie tylko normalizował wzajemne relacje, ale i pozwalał na zwolnienie setek tysięcy polskich więźniów, których Sowieci przetrzymywali w obozach pracy na terenie ZSRR. Wielu z nich weszło w skład Polskiej Armii na Wschodzie, która już w 1942 roku została ewakuowana na Bliski Wschód wobec braku pożywienia, zaopatrzenia i medykamentów.
Zbrodnie
Niewyjaśniona pozostawała sprawa więźniów trzech dużych obozów jenieckich. Sowieci mętnie tłumaczyli, iż Polacy zbiegli i ukrywają się w Azji. Dopiero w kwietniu 1943 roku na jaw wyszły bulwersujące szczegóły zbrodni w Lesie Katyńskim. Strona polska została oskarżona o kolaborację z Niemcami, co doprowadziło do ponownego zerwania stosunków dyplomatycznych ze strony ZSRR. Tym razem wrogie posunięcia były sprawnie realizowaną strategią polityczną Moskwy obliczoną na zajęcie polskich ziem i utworzenie tam komunistycznego ośrodka władzy zależnego od ZSRR. W istocie, po udanej kampanii militarnej w 1944 i 1945 roku Sowieci zainstalowali marionetkowe władze, które wkrótce przekształcono w Rząd Tymczasowy zaakceptowany przez mocarstwa zachodnie. Dodatkowo radziecki dyktator Józef Stalin wynegocjował przejęcie wschodnich terenów Rzeczpospolitej i oparcie powojennej granicy polsko-radzieckiej na tzw. Linii Curzona. W efekcie Polska straciła ziemie lwowskie i wileńskie, które przez wieki stanowiły kolebkę kultury, tradycji i historii narodu. Przez blisko pięćdziesiąt lat władzę w Polsce sprawowała partia komunistyczna rządząca z nadania Moskwy.
Narzucone władze
W 1945 roku Sowieci aresztowali i uwięzili przywódców Polskiego Podziemia skazanych następnie w pokazowym procesie w Moskwie. Przez lata prześladowali także członków Polskiego Podziemia, zwalczając żołnierzy Armii Krajowej oraz tworząc rozbudowany aparat represji wymierzony w przeciwników władzy komunistycznej. Polskich bohaterów wojennych więziono, torturowano, nierzadko zabijano, a pamięć o Polskim Podziemie konsekwentnie zwalczano. Dopiero w 1989 roku w Polsce odbyły się pierwsze wolne wybory, co umożliwiło państwu wyjście z bloku komunistycznego, odzyskanie suwerenności i nieskrępowane nauczanie historii XX wieku.
Ważnym elementem wspólnego dziedzictwa historycznego było wyzwolenie ziem polskich przez siły Armii Czerwonej. Także w tym wypadku nie brakowało kontrowersji związanych z grabieżami, mordami i gwałtami na odbijanych terytoriach. W czasie operacji sowiecka armia nie pomogła ludności Warszawy, która wykrwawiała się od sierpnia 1944 roku, biorąc udział w antyniemieckim powstaniu. W tym czasie siły radzieckie stały po wschodniej stronie miasta, biernie przyglądając się jego zagładzie. Stalin nie zgodził się również na wykorzystanie radzieckich lotnisk przez alianckie samoloty dokonujące zrzutów zaopatrzenia dla Powstania Warszawskiego. W opinii wielu historyków zagłada Warszawy była na rękę Stalinowi, który uzyskał większą swobodę działań w kontekście tłumienia wewnętrznej antykomunistycznej opozycji.
Polityczna niewola i odwilż
Problemów nastręczała także antypolska polityka Stalina w czasie konferencji Wielkiej Trójki, jak również w przypadku powojennych rozliczeń. Przyznaną Polsce część reparacji wojennych ze strony Niemiec rozdzielała strona radziecka. W powszechnej opinii najbardziej poszkodowana w czasie wojny Polska nie otrzymała odpowiedniego zadośćuczynienia za wyrządzone jej krzywdy.
Dopiero w 1990 roku strona radziecka oficjalnie przyznała się do zamordowania polskich oficerów w Lesie Katyńskim. Był to początek odwilży we wzajemnych relacjach, w tym odbudowy zaufania między dwoma narodami. Mimo starań historyków reprezentujących Polskę i Rosję w stosunkach obu państw wciąż obecny jest brak rozliczenia win dawnych zbrodni oraz spór o tzw. prawdę historyczną i pamięć o różnie postrzeganych postaciach historycznych. Relacje pogarszają próby wymazywania spuścizny Polski Ludowej zdominowanej przez komunistów i ściśle podporządkowanej wytycznym Moskwy. Jednym z najbardziej kontrowersyjnych elementów dzielonej przeszłości są cmentarze i pomniki upamiętniające wysiłek żołnierzy Armii Czerwonej oraz „bratnią przyjaźń” obu narodów. W wielu miejscach doszło do likwidacji monumentów przypominających o latach zniewolenia. Obecne w przestrzeni publicznej elementy komunistycznej propagandy są dzisiaj tematem sporów, których przezwyciężenie powinno być oparte na wzajemnym zrozumieniu i wypracowaniu wspólnych postaw wobec przeszłości.
Zdjęcie tytułowe: Otwarcie grobów polskich żołnierzy. Bundesarchiv, Bild 183-J15385 / CC-BY-SA 3.0.
