We wrześniu 1939 roku wojska niemieckie i radzieckie dokonały wspólnej agresji przeciwko Polsce. Kooperacja dwóch totalitarnych reżimów była obliczona jedynie na uzyskanie doraźnych korzyści. Wobec dużego rozdźwięku politycznego i ideologicznego kwestią czasu była konfrontacja obu państw. Przymierze zakończył niemiecki atak na Związek Radziecki zapoczątkowany 22 czerwca 1941 roku. Operacji nadano kryptonim „Barbarossa” i stała się jednym z najważniejszych wydarzeń II wojny światowej oraz punktem zwrotnym konfliktu. W efekcie ZSRR weszło w skład sojuszu alianckiego i przez niemal cztery lata prowadziło wyniszczającą kampanię zakończoną zdobyciem Berlina 2 maja 1945 roku.
Sojusznik staje się wrogiem
Zanim wojska Armii Czerwonej pomaszerowały na stolicę III Rzeszy przyszło im bronić terytorium ZSRR. Uderzenie sił niemieckich było dla Sowietów zaskoczeniem. Do ataku zaangażowano ogromne siły sięgające nawet 3,7 mln żołnierzy. Podzielono je na kilka zgrupowań obejmujących kolejne odcinki niezwykle długiego frontu: Grupa Armii „Północ” feldmarszałka Wilhelma von Leeba uderzała z Prus Wschodnich na kierunku Kowna, a następnie równolegle do wybrzeża Bałtyku przez rzekę Dźwina po Leningrad, Grupa Armii „Środek” feldmarsz. Fedora von Bocka szturmowała rejon Brześcia i Mińska (poniżej Wilna i na północ od Lwowa), by następnie wyjść nad Dniepr i okolice Smoleńska i rozpocząć ofensywę na kierunku moskiewskim, wreszcie Grupa Armii „Południe” feldmarsz. Gerda von Rundstedta szturmowała przez Rumunię ziemie ukraińskie wraz z Kijowem, by następnie dokonać zwrotu w kierunku Kaukazu. Do dyspozycji wojsk niemieckich wspieranych głównie przez sojusznicze jednostki węgierskie i rumuńskie oddano ponad 3600 czołgów i blisko 3000 samolotów (dane szacunkowe wobec rozbieżności źródeł).
Naprzeciw nich znalazły się nieprzygotowane, źle wyszkolone i kiepsko dowodzone wojska radzieckiej Armii Czerwonej. Sowieci dysponowali początkowo ponad 2,5 mln żołnierzy, do których szybko zaczęły spływać uzupełnienia. Atak Niemiec dał początek tzw. Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej, która zmobilizowała społeczeństwo radzieckie i skonsolidowała opór wokół osoby dyktatora Józefa Stalina. W konsekwencji w szeregach Armii Czerwonej mogło walczyć nawet od 8 do 10 mln żołnierzy, przy czym ich wartość bojowa była zdecydowanie niższa niż oddziałów przeciwnika, a wobec nieliczenia się ze stratami życiem szeregowych szafowano w sposób niemal dowolny. Po stronie radzieckiej obrona została zorganizowana głównie przez marsz. Gieorgija Żukowa, który miał do dyspozycji Front Północny gen. Markiana Popova na kierunku leningradzkim, dalej Front Północno-Zachodni gen. Fiodora Kuzniecowa, Front Zachodni gen. Siemiona Timoszenko, Front Południowo-Zachodni gen. Michaiła Kirponosa i Front Południowy gen. Ivana Tiulenewa. Zestawienie to ma charakter przybliżony ze względu na liczne zmiany organizacyjne wewnątrz Armii Czerwonej przeprowadzane w trakcie niemieckiej ofensywy.
Ofensywa
Tuż po 3.00 22 czerwca jednostki niemieckie ruszyły do ataku. Wsparcie zapewniały im artyleria i lotnictwo nieustannie bombardujące radzieckie pozycje. Sowieci zostali zaskoczeni przez wroga mimo ostrzeżeń wywiadu, który zdołał nawet ustalić dokładną datę ofensywy. W pierwszym dniu operacji „Barbarossa” Niemcy odnieśli spore sukcesy. Wojska wdarły się w niektórych miejscach na kilkadziesiąt kilometrów w głąb terytorium ZSRR. Szybko został sforsowany Niemen, a na radzieckich lotniskach niemieckie bombowce zniszczyły setki samolotów. Grupa Armii „Północ” zajęła następnie Grodno i bez trudu przekroczyła Dźwinę. Następnie wojska dotarły do Pskowa i w połowie lipca dobiły do Jeziora Pejpus. Na początku września Niemcy zamknęli Leningrad w okrążeniu, a w środku wielkiego kotła stłoczono kilkanaście radzieckich dywizji. Oblężenie miało trwać do 1944 roku i całkowicie zdominowało aktywność Grupy Armii „Północ”. Miasto broniło się przez 900 dni, walcząc z głodem i coraz większymi stratami. Zaopatrywaniem Leningradu zajmowała się flota, która pomagała także w ewakuacji ludności cywilnej. W Przesmyku Karelskim operowała tymczasem armia fińska, która wsparła ofensywę Niemców. Finowie liczyli na odzyskanie terytoriów utraconych w wyniku agresji radzieckiej na przełomie 1939 i 1940 roku. Ostatecznie wojska niemieckie zostały wyparte spod Leningradu dopiero na początku 1944 roku w toku wielkiej operacji Armii Czerwonej. W trakcie oblężenia miasta mogło zginąć nawet 700 tys. cywilów.
Uderzająca z terytorium okupowanej Polski Grupa Armii „Środek” szybko przełamała opór Sowietów, okrążając znaczną część jednostek wroga w rejonie Białegostoku i Nowogródka. Już 30 czerwca padł Mińsk. Do 10 lipca ponad 300 tys. radzieckich żołnierzy dostało się do niewoli. Następnie Niemcy sforsowali Dniepr i znaleźli się w rejonie Smoleńska, gdzie dywizje pancerne gen. Hermanna Hotha i gen. Heinza Guderiana zamknęły w okrążeniu kilka radzieckich armii. 9 sierpnia do niewoli dostało się ok. 300 tys. Sowietów, a liczbę zabitych w toku walk o Smoleńsk szacowano na 45 tys. Następnie Niemcy kontynuowali uderzenie na kierunku Wiaźmy i Briańska. Także tam udało się im osiągnąć duży sukces w postaci okrążenia i wzięcia do niewoli kilkuset tysięcy żołnierzy radzieckich. Próba zaatakowania Moskwy zainicjowana w październiku zakończyła się jednak fiaskiem. Na początku grudnia broniące się fanatycznie oddziały Armii Czerwonej przeszły do kontrofensywy, odpychając Niemców poza Kaługę, a następnie w styczniu 1942 roku o blisko sto kilometrów na zachód. Linia frontu ustabilizowała się w maju 1942 roku na północny-wschód od Połocka i Witebska i na północ od Smoleńska z klinem pod Rżewem.
W pasie działania Grupy Armii „Południe” walki rozgorzały najpierw w rejonie Lwowa, a następnie w rejonie Żytomierza, gdzie doszło do wielkiej bitwy pancernej. W rejonie Humania w okrążeniu znalazły się dwie radzieckie armie, które jeszcze w sierpniu skapitulowały (ponad 100 tys. jeńców). Niemcy wraz z sojuszniczymi wojskami rumuńskimi nacierali teraz na kierunku Kijowa i Krymu. 26 września znajdujące się w ogromnym kotle kijowskim armie radzieckie skapitulowały, a do niewoli dostało się ok. 450-600 tys. żołnierzy. W tym samym czasie siły Osi zdobyły Dniepropietrowsk i do 31 sierpnia otoczyły Odessę. Dalej Niemcom i Rumunom udało się opanować Charków, Kursk, niemal cały Krym i otoczyć Sewastopol. Nie udało się natomiast dotrzeć do kaukaskich pól naftowych, bowiem w grudniu Sowieci udanie kontrowali, a linia frontu została ustalona na rzece Mius.
Moment zwrotny
To właśnie pas działania Grupy Armii „Południe” całkowicie zdominował wydarzenia na froncie wschodnim w 1942 roku. Skoncentrowani na dotarciu do Kaukazu Niemcy przypuścili w tym rejonie prawdziwy szturm. W maju 1942 roku ruszyło generalne natarcie na kierunku Woroneża i Donu, a dalej na południe na Krymie. Największym sukcesem wiosennej kampanii było odcięcie w rejonie Kercz znacznych sił radzieckich, które ostatecznie skapitulowały (straty sięgały 170 tys. ludzi). Umożliwiło to próbę zlikwidowania sił obsadzających Sewastopol. Twierdza padła ostatecznie 3 lipca. W tym czasie w północnym pasie działania wojsk niemieckich trwały zacięte walki najpierw w rejonie Charkowa, a następnie na linii Dońca, gdzie do końca czerwca Niemcy mieli już stabilne przeprawy. 28 czerwca ruszyło generalne natarcie niemieckie. Już 6 lipca 4. Armia Pancerna zajęła Woroneż, a następnie uderzyła w kierunku Kaukazu. Jej natarcie wspierała 6. Armia gen. Friedricha Paulusa, która skierowała się na Stalingrad. Batalia o miasto była jednym z najbardziej wyniszczających starć II wojny światowej. Walki toczyły się z niezwykłą intensywnością, ulice i budynki przechodziły z rąk do rąk. Mimo zaangażowanie ogromnych sił i środków Niemcy nie byli w stanie rozstrzygnąć bitwy na swoją korzyść. 19 listopada 1942 roku ruszyła radziecka kontrofensywa o kryptonimie „Uran”. Zaangażowano w nią ponad milion żołnierzy, którzy zamknęli w kotle 6. Armię Paulusa. Łącznie blisko 250 tys., którzy trzymali się kurczowo do stycznia 1943 roku. Ostatecznie w obliczu zagłady Paulus zdecydował się na kapitulację. Do niewoli poszło 100 tys. żołnierzy, co stanowiło zaledwie ósmą część całości strat niemieckich poniesionych w trakcie bitwy.
Następnie radzieckie fronty przystąpiły do ofensywy, która zagroziła odcięciem znajdujących się niemal na Kaukazie wojsk niemieckich. Wiosną 1943 roku zostały odbite m.in. Charków i Rostów. W rejonie Kurska jednostki radzieckie wbiły się w niemiecki front. Sytuację postanowili wykorzystać niemieccy dowódcy. W połowie 1943 roku zaplanowano kolejną wielką ofensywę opatrzoną kryptonimem „Cytadela”. By zwiększyć siłę uderzenia, Niemcy wycofali 9. Armię spod Rżewa, likwidując wyłom w radzieckim froncie. 5 lipca 1943 roku 9. Armia i 4. Armia Pancerna rozpoczęły atak w rejonie Łuku Kurskiego. Uderzenie zostało szybko zatrzymane przez wojska radzieckie, które przeszły do kontrofensywy siłami Frontu Zachodniego i Briańskiego. W rejonie Kurska doszło wówczas do największej bitwy pancernej w dziejach. Wyparci na zachód Niemcy szybko tracili kolejne strategicznie położone miasta, w odwrocie znalazły się Grupy Armii „Środek” i „Południe”. Jedynie Grupa Armii „Północ” trzymała wciąż pozycje pod Leningradem i utraciła je dopiero w toku ofensywy Armii Czerwonej wiosną 1944 roku. W rękach Sowietów już w sierpniu znalazły się Biełgorod i ponownie Charków. Zwycięstwa zainicjowały kolejną ofensywę Armii Czerwonej na froncie południowym. Szybkie postępy sił radzieckich zmusiły Niemców do odwrotu za Dniepr. Ich śladem podążali żołnierze radzieckiego Frontu Woroneskiego. Doprowadziło to do załamania frontu i szeregu sukcesów Armii Czerwonej, która jesienią wyzwoliła najpierw Smoleńsk, a następnie Kijów.
Upadek niemieckiej armii
Niemieckie wojska cofały się niemal na całej długości frontu. Rozciągnięte linie radzieckie stanowiły zatem doskonały cel uderzenia wojsk pancernych. Pod koniec 1943 roku podobnego manewru próbował gen. Erich von Manstein. Natarcie przyniosło sukces w postaci odbicia Żytomierza, jednakże do końca grudnia Sowieci odzyskali inicjatywę i odepchnęli Niemców na zachód. W konsekwencji czołówki radzieckiej armii przekroczyły przedwojenną wschodnią granicę Polski. Na tym jednak skończyły się sukcesy Sowietów, bowiem Grupa Armii „Środek” stworzyła silne pozycje za Dnieprem i trzymała je do czerwca 1944 roku, nie pozwalając Armii Czerwonej na dalszy marsz w kierunku zachodnim. Przełamanie frontu nastąpiło dopiero w toku operacji „Bagration”, która rozpoczęła się 22 czerwca 1944 roku. Pas natarcia przemianowanych frontów (głównie 1., 2. i 3. Front Białoruski) obejmował głównie na front Grupy Armii „Środek”.
Sukcesom na froncie towarzyszyły także sukcesy polityczne. Sowieci przez lata korzystali ze wsparcia aliantów zachodnich. W ramach programu Lend Lease amerykańskie zaopatrzenie płynęło do ZSRR szerokim strumieniem. Stalin wypracował sobie silną pozycję w koalicji, co gwarantowało mu wpływ na najważniejsze decyzje, w tym wyznaczanie powojennych stref wpływów. W konsekwencji ustaleń konferencji teherańskiej i jałtańskiej Związek Radziecki miał sobie podporządkować większą część Europy Wschodniej i Środkowej. Operacja „Bagration” była wstępem do radzieckiej kontrofensywy, która doprowadziła do zajęcia przez Armię Czerwoną niemal połowy Europy. Wyzwolenie w „stylu sowieckim” pozwoliło wprawdzie na wyparcie Niemców okupujących m.in. ziemie polskie czy czechosłowackie, jednakże zakończyło się powtórnym zniewoleniem szeregu narodów, które znalazły się w radzieckiej strefie wpływów. Zainstalowane tam komunistyczne władze były całkowicie zależne od Moskwy, co na lata przesądziło o faktycznym braku wolności i suwerenności państw tzw. bloku wschodniego. Mimo ogromnych strat sięgających nawet 20 mln ludzi (w tym ofiary cywilne) kampania na wschodzie zakończyła się tryumfem Armii Czerwonej i pozwoliła na dominację ZSRR w regionie przez kolejne kilkadziesiąt lat.
Dodatkowe informacje na temat przebiegu kampanii radzieckiej znajdziesz w wersji rozszerzonej materiału.
Fotografia tytułowa: niemieckie czołgi PzKpfw III przejeżdżają przez płonącą wieś na froncie moskiewskim w 1941 roku (NAC).
