Walki w Afryce Północnej są często bagatelizowane ze względu na drugorzędność tego frontu, jednakże przebieg kampanii miał kolosalne znaczenie w kontekście innych teatrów działań. Zaangażowanie III Rzeszy w Afryce zaważyło na losach wojny przeciwko Związkowi Radzieckiemu, zamykając tym samym drogę Niemców do okupacji niemal całej Europy.
Wojna włosko-brytyjska
Walki na pograniczu egipsko-libijskim wybuchły już 10 czerwca 1940 roku, po wypowiedzeniu wojny Francji i Wielkiej Brytanii przez Włochy. W kontrolowanej przez Włochów Libii znajdowało się wówczas ok. 200 tys. żołnierzy marsz. Italo Balbo. Naprzeciw nich w Egipcie operowało niewiele ponad 30 tys. ludzi, z których wyodrębniono Siły Pustyni Zachodniej pod dowództwem gen. Richarda O’Connora. Podległe mu wojska przeprowadziły w czerwcu ofensywę o ograniczonym zasięgu, zajmując fort Capuzzo oraz Maddalena. Straty włoskie szacowano na niemal 4 tys. ludzi zabitych, rannych i wziętych do niewoli. Dopiero we wrześniu włoska armia była zdolna do kontruderzenia. Zajęte zostało Sidi Baranni, a wojska brytyjskie cofnęły się do twierdzy Marsa Matruh. W ciągu kilku tygodni zostały wsparte posiłkami, m.in. dywizji australijskiej. 9 grudnia 1940 roku alianci rozpoczęli ofensywę na kierunku wschodnim opatrzoną kryptonimem „Compass”. W ciągu kilku dni oczyścili Egipt z wojsk włoskich i zepchnęli przeciwnika do głębokiej defensywy. W efekcie już na początku stycznia 1941 roku otoczono libijską twierdzę w Tobruku. Po zaledwie dwudniowych walkach została ona poddana 22 stycznia, a do niewoli trafiło ok. 27 tys. Włochów.
Niepowodzenia włoskiej armii niepokoiły niemieckiego sojusznika, który przysłał do Libii potężne wsparcie w postaci oddziałów Deutsches Afrika Korps pod dowództwem gen. Erwina Rommla. Ten, wykorzystując siłę wojsk pancernych, 24 marca 1941 roku rozpoczął ofensywę na kierunku wschodnim. Połączone wojska niemieckie i włoskie szybkie osiągnęły znaczne sukcesy, wypierając Brytyjczyków do Egiptu i zajmując Bardiję, Capuzzo, opanowały również rejon Przełęczy Halfaya. Nie udało się natomiast opanowanie Tobruku, gdzie bronili się Australijczycy zluzowani następnie przez Polaków z Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich gen. Stanisława Kopańskiego. Oblężenie Tobruku trwało do 27 listopada 1941 roku, gdy 8. Armia brytyjska odblokowała miasto, prowadząc ofensywę o kryptonimie „Crusader” zapoczątkowaną 18 listopada. W jej wyniku Państwa Osi zostały ponownie wyparte z wschodniej części Libii i wycofały się w grudniu na pozycje El Ghazala i dalej do El Agheila. Tylko w czasie operacji „Crusader” alianci stracili 2900 zabitych, 7500 zaginionych i 7300 rannych. Po stronie Państw Osi notowano aż 31 tys. zabitych i zaginionych.
Mimo porażki gen. Rommel nie zamierzał się poddawać i już 21 stycznia 1942 roku rozpoczął kolejną ofensywę. Umożliwiło to Niemcom i Włochom odbicie Bengazi i Ghazala. Po wiosennym wstrzymaniu ofensywy siły Osi ruszyły do dalszego natarcia, zdobywając 21 czerwca Tobruk i tydzień później Marsa Matruh. 30 czerwca rozpoczęła się pierwsza bitwa pod El Alamein. Blisko miesięczne natarcie niemieckich wojsk pancernych zostało zatrzymane przez 8. Armię dowodzoną teraz przez gen. Claude’a Auchinlecka. Brytyjczyk doskonale wykorzystał warunki terenowe i pas umocnień stworzony przez alianckich żołnierzy. Wzmocnione posiłkami z Europy oddziały niemieckie i włoskie zaatakowały w tym rejonie raz jeszcze 31 sierpnia. Po kilku dniach walk Rommel musiał jednak wycofać wojska, które zaległy pod Alam Halfa. Dowodzący teraz 8. Armią gen. Bernard Law Montgomery miał przed sobą mocno poszarpanego przeciwnika, któremu brakowało zapasów i uzupełnień osobowych. W konsekwencji 23 października 1942 roku ruszyło alianckie natarcie na linii El Alamein. Przełamanie linii wroga doprowadziło do wycofania sił niemiecko-włoskich. W efekcie w listopadzie 8. Armia ścigała przeciwnika uchodzącego na zachód (blisko 1000 km), zajmując Tobruk, Dernę i Benghazi. W grudniu padła jeszcze Syrta, a następnie 23 stycznia 1943 roku 8. Armia wkroczyła do Trypolisu.
Pierwszy ważny front zdobyty
W nocy z 7 na 8 listopada 1942 roku sytuacja sił Osi w Afryce stała się tragiczna. Alianci przeprowadzili z dawna przygotowywaną operację „Torch”, wysadzając amerykańsko-brytyjski desant ponad 70 tys. żołnierzy w Algierii i Maroku. Doszło do nielicznych starć z wojskami francuskiej Republiki Vichy utworzonej po upadku Francji w czerwcu 1940 roku. Marionetkowe państwo ostatecznie poddało swoje wojska w Afryce, co stało się udziałem przede wszystkim adm. Francoise Darlana. Jednocześnie dowódca nakazał zatopienie floty francuskiej zgromadzonej w Tulonie, gdzie 27 listopada 1942 roku wkroczyli Niemcy. Odpowiedzią sił włosko-niemieckich na lądowanie Amerykanów było zajęcie Tunezji, która miała się stać ostatnim bastionem obrony Rommla w Afryce Północnej.
W drugiej połowie lutego 1943 roku doszło do bitwy na Przełęczy Kasserine. Mimo początkowych sukcesów sił niemieckich, zostały one odrzucone przez aliantów, którzy mogli kontynuować ofensywę 1. i 8. Armii w Tunezji. Niepowodzeniem zakończyły się również próby kontrataków w rejonie Medenine w marcu, a następnie na umocnionej Linii Mareth. Alianci dysponowali coraz większą przewagą, zwłaszcza w obliczu dominacji na Morzu Śródziemnym oraz wzmocnionych sił lotniczych. W toku dalszej ofensywy 7 maja Brytyjczycy weszli do Tunisu a Amerykanie do Bizerty, co położyło kres niemiecko-włoskiej obronie w Afryce Północnej. 13 maja 1943 roku wojska Osi skapitulowały, a do niewoli dostało się blisko 275 tys. ludzi.
Dodatkowe informacje na temat przebiegu kampanii afrykańskiej znajdziesz w wersji rozszerzonej materiału.
Fotografia tytułowa: brytyjski czołg M3 Grant jedzie w rejonie El Alamein obok zniszczonego niemieckiego czołgu PzKpfw I. Czołgi M3 zostały użyte przez aliantów m.in. w bitwie pod Alam Halfa. Źródło: Wikimedia/IWM, domena publiczna.
