Powstanie Ligi Narodów miało być krokiem w kierunku multilateralnej, zgodnej współpracy międzynarodowej. Szczytna idea nigdy nie zdała egzaminu. Partykularne interesy poszczególnych krajów i kryzys demokracji w okresie dwudziestolecia międzywojennego sprawiły, iż organizacja z założenia opierająca się na wzajemnym zrozumieniu i kompromisie nie miała racji bytu. Liga Narodów szybko stała się zakładnikiem interesów szeregu państw, by wreszcie stracić jakiekolwiek prestiż i siłę oddziaływania.
Jakie zasady miały przyświecać Lidze Narodów?
Formalnie Liga Narodów istniała od 1920 do 1946 roku. Inicjatorem jej powstania był amerykański prezydent Woodrow Wilson. W orędziu wygłoszonym do Kongresu USA 8 stycznia 1918 postulował on utworzenie „powszechnego zrzeszenia narodów […] celem dania wszystkim państwom, wielkim i małym, wzajemnych gwarancji niezawisłości politycznej i całości terytorialnej”. Dzięki jego wysiłkom powstanie Ligi Narodów objęte zostało Traktatem Wersalskim (weszło w jego skład jako część pierwsza) – traktat kończący I wojną światową został podpisany 28 czerwca 1919 roku i wszedł w życie 10 stycznia 1920 roku. Pakt Ligi Narodów liczył 26 artykułów regulujących zarówno zobowiązania członków organizacji, jej strukturę wewnętrzną, jak i podstawowe zasady prawa międzynarodowego.
Liga Narodów miała wykonywać swoje funkcje poprzez Zgromadzenie, Radę i przy pomocy stałego Sekretariatu. W skład Zgromadzenia mieli wchodzić przedstawiciele członków Ligi – formalnie było ono najważniejszym organem, rozpatrując „wszystkie sprawy wchodzące w zakres działania Ligi lub dotyczące pokoju świata”. W skład Rady wchodzili natomiast przedstawiciele głównych mocarstw ententy oraz czterej inni członkowie Ligi wyznaczani przez Zgromadzenie. Rada miała się zbierać co najmniej raz w roku, zależnie od okoliczności. Siedziba Ligi miała się mieścić w Genewie, a oficjalnymi językami obrad były francuski i angielski.
Decyzje Zgromadzenia i Rady co do zasady miały zapadać jednomyślną uchwałą członków Ligi, z kolei do rozstrzygania sporów międzynarodowych powołano Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej. Członkowie Ligi zobowiązali się do wykonywania jego wyroków, a dodatkowo – co gwarantował Pakt Ligi Narodów, do nieuciekania się do rozstrzygania sporów na drodze agresji. Stworzono podstawy kolektywnej obrony, choć nakreślono je wówczas nie jako przymus reakcji militarnej członków Ligi w przypadku napaści na jedno z państw, lecz „zainteresowanie całej Ligi” i obowiązek „podjęcia wszelkich środków, mogących skutecznie zabezpieczyć pokój między narodami”. Członek naruszający procedury nakreślone w Pakcie miał być uznawany za „dopuszczającego się aktu wojennego przeciw wszystkim członkom Ligi”.
Tak pomyślana Liga Narodów miała być gwarantem pokoju po wyniszczającej Europę I wojnie światowej. Zrodziła się z potrzeby przebudowy światowego systemu politycznego, była niejako wytworem ówczesnych idealistów, którym marzył się świat bez wojen i prymat prawa międzynarodowego. Niewątpliwie był to jeden z punktów zwrotnych w formowaniu się świadomej, współpracującej ze sobą społeczności międzynarodowej. Od początku jednak niektóre z mocarstw traktowały Ligę Narodów instrumentalnie jako przedłużenie własnej siły politycznej. Co więcej, amerykański Kongres nie zdecydował się na ratyfikację dokumentów pozwalających na przystąpienie do organizacji USA. Stworzyło to naturalną dla ówczesnego układu sił sytuację, w której Niemcy i Rosja były początkowo wyłączone ze współpracy międzynarodowej, USA dryfowały w kierunku izolacjonizmu, a główną rolę na światowej scenie politycznej odgrywały Wielka Brytania i Francja. Mniejsze państwa były marginalizowane, a niektóre z nich nigdy nie przystąpiły do Ligi Narodów. Ostatecznie w skład organizacji weszły 63 kraje, przy czym w szczytowym okresie liczyła ona 58 członków. Polska znalazła się wśród pierwszych 42 członków zakładających Ligę Narodów i pozostała w niej do momentu oficjalnego rozwiązania 18 kwietnia 1946 roku.
Kłopoty
Pierwsze obrady Zgromadzenia odbyły się 15 listopada 1920 roku, ostatnie w dniu rozwiązania organizacji, kiedy to struktury i archiwa włączono do Organizacji Narodów Zjednoczonych. W ciągu 26 lat działalności Liga Narodów zmierzyła się z licznymi problemami międzynarodowymi, wśród których na plan pierwszy wysuwają się liczne spory terytorialne wynikające z nierozstrzygniętych lub arbitralnych podziałów po I wojnie światowej. W odniesieniu do Polski Liga Narodów kilkukrotnie rozstrzygała spory graniczne, począwszy od Górnego Śląska, gdzie przeprowadzono plebiscyt, Wileńszczyzny, zajętej przez Polskę i ostatecznie przyłączonej do II RP na mocy plebiscytu, czy Wolnego Miasta Gdańsk, miasta o specjalnym statusie z mandatem Ligi Narodów.
8 sierpnia 1926 roku do Ligi Narodów dołączyły Niemcy. Była to bezpośrednia odpowiedź na układy z Locarno, w ramach których Niemcy zagwarantowały wschodnie granice Francji i Belgii. Mocarstwom zachodnim wydawało się, iż traktaty te przytłumią niemiecki rewizjonizm oraz zahamują ewentualne nastroje imperialne w kraju, który nie mógł się otrząsnąć po klęsce w czasie I wojny światowej i upokorzeniu traktatem wersalskim. Niemcy zostały „przywrócone” do wspólnoty państw, które miały decydować o losach świata. Twórcy Ligi Narodów nie zwrócili bowiem uwagi na fakt, iż zabezpieczenie Europy Zachodniej nie gwarantowało Europie pokoju.
Coraz bardziej agresywna polityka niektórych krajów, w tym Japonii (27 marca 1933 roku), Niemiec (21 października 1933 roku) i Włoch (11 grudnia 1937 roku), doprowadziła do stworzenia groźnego precedensu. By uniknąć odpowiedzialności za podejmowane działania zbrojne, kraje decydowały się na opuszczenie Ligi Narodów. Zgodnie z interpretacją Paktu Ligi Narodów, organizacja traciła wówczas jurysdykcję, co w praktyce oznaczało bezkarność agresorów i brak możliwości interwencji międzynarodowej, nawet jeśli ofiara była członkiem Ligi Narodów. Taką sytuację niektórzy historycy nazwali „impotencją Ligi Narodów”, dostrzegając, iż organizacja była podporządkowana głównie interesom ówczesnych mocarstw, a nie deklarowanemu celowi w postaci zapewnienia pokoju. Już po wybuchu II wojny światowej członkowie Ligi Narodów nie zdecydowali się na interwencję w przypadku agresji ZSRR na Polskę, a następnie zaatakowania Finlandii przez ZSRR. W tym drugim wypadku zdecydowano się wykluczyć Związek Radziecki z szeregów organizacji (14 grudnia 1939 roku).
Co decydowało o nieskuteczności Ligi Narodów?
Skuteczność działania Ligi Narodów w okresie międzywojennym należy ocenić negatywnie, choć ocena ta nie może być jednoznaczna. Liga Narodów nie zdała bowiem egzaminu jako organizacja, która miała uchronić świat przed kolejnym globalnym konfliktem. Wybuch II wojny światowej powinien zatem niemal całkowicie przekreślić dorobek Ligi Narodów. Nie sprawdziła się także testowana wówczas idea kolektywnego bezpieczeństwa, dziś znana chociażby z art. 5 NATO. Zawiodły mechanizmy rozjemcze, głównie ze względu na brak sprawiedliwości rozstrzygnięć, wspieranie partykularnych interesów przez ówczesne mocarstwa oraz niechęć tych mocarstw do wzięcia odpowiedzialności za konieczne interwencje, także militarne. Brak zdecydowania doprowadził do wzmocnienia totalitarnych reżimów, które – wobec braku odpowiedniej reakcji – rozszerzały swoje możliwości i strefy wpływów.
Z drugiej jednak strony w wielu wypadkach była ona zdolna do koncyliacyjnego rozstrzygania sporów międzypaństwowych, wzmacniając tym samym współpracę międzynarodową. To właśnie idea Ligi Narodów położyła podwaliny pod utworzoną tuż po zakończeniu II wojny światowej Organizację Narodów Zjednoczonych, dziś największą i najważniejszą organizację międzynarodową, która – mimo rozmaitych kryzysów – jest jednym z gwarantów bezpieczeństwa, pokoju i stabilności na świecie. Być może bez negatywnych doświadczeń Ligi Narodów nie byłby możliwy sukces ONZ.
Zdjęcie tytułowe: Informacja o powołaniu Ligi Narodów. Zdjęcie za: Wikipedia, domena publiczna.
