Ekspansja terytorialna Związku Radzieckiego była efektem imperializmu obecnego w komunistycznej doktrynie oraz ideologiczną próbą rozszerzenia bolszewickiej rewolucji na inne kraje. W 1920 roku marsz Armii Czerwonej w kierunku zachodniej części Europy został zatrzymany przez Wojsko Polskie, które ofiarnie broniło stolicy Polski Warszawy, a następnie przeszło do kontrofensywy, wypierając agresora z ziem polskich. Sukces polskiej armii zahamował bolszewicką ekspansję, ale nie zatrzymał procesu tworzenia radzieckiego imperium. W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku pod kontrolą Sowietów znalazły się m.in. obszary dzisiejszej Ukrainy, Białorusi, Kazachstanu, Gruzji, Azerbejdżanu, Armenii, Tadżykistanu, Turkmenistanu, Uzbekistanu czy Kirgistanu. W latach 1938-39 Armia Czerwona broniła też radzieckich zdobyczy w centralnej i wschodniej części Azji, bijąc się z wojskami japońskimi.
Najpierw Polska
W przededniu wybuchu II wojny światowej Związek Radziecki podpisał porozumienie polityczno-wojskowe z nazistowskimi Niemcami. Pakt Ribbentrop-Mołotow był wstępem do wspólnej agresji obydwu totalitarnych państw wymierzonej przede wszystkim w Polskę. Jednocześnie obie strony dokonały podziału stref wpływów. Ostatecznie na mocy radziecko-niemieckich porozumień Sowieci mieli przejąć kontrolę nad wschodnią częścią Polski oraz krajami bałtyckimi – Litwą, Łotwą i Estonią. ZSRR uzyskał również możliwość działań przeciwko Finlandii.
We wrześniu 1939 roku siły niemieckie i sowieckie dokonały wspólnej agresji przeciwko Polsce. Na mocy dalszych porozumień dokonano podziału ziem polskich, ustalając granicę opartą na linii rzek San, Pisa, Narew. Granica ta utrzymała się do momentu niemieckiego ataku na ZSRR w czerwcu 1941 roku. Z formalnego punktu widzenia tereny Polski Wschodniej zostały wcielone do Związku Radzieckiego i funkcjonowały jako elementy Białoruskiej i Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Okupacyjne władze niemal natychmiast zainstalowały sowiecką administrację, rozpoczynają aktywne wynaradawianie ziem polskich. Zwalczano język polski, religię katolicką, prześladowano polską inteligencję. Radzieckie służby przystąpiły do masowych aresztowań Polaków, których uznawano za element groźny dla systemu komunistycznego. Represjami kierowali funkcjonariusze NKWD, za cel obierając szczególnie wojskowych, duchowieństwo, urzędników oraz przedstawicieli zawodów uważanych za ,,inteligenckie”. W wielu wypadkach dochodziło do masowych mordów. Polaków więziono i wysyłano do radzieckich obozów koncentracyjnych systemu Gułag. Aresztowania objęły ponad 0,5 mln Polaków. Dodatkowo w latach 1939-1941 przeprowadzono szereg operacji wysiedleńczych na wschodnie rubieże Związku Radzieckiego, w wyniku których przeniesiono nawet do 1 mln ludzi.
Finlandia i kraje bałtyckie
W listopadzie 1939 roku wojska Armii Czerwonej zaatakowały Finlandię. Niewielki kraj stawił silny opór wielokrotnie przeważającemu przeciwnikowi. W toku niemal pięciomiesięcznych walk nazywanych Wojną Zimową Sowieci stracili ponad 125 tys. ludzi, co było oznaką wewnętrznej słabości Armii Czerwonej niezdolnej do szybkiego zwycięstwa z nielicznymi wojskami wroga. W marcu 1940 roku podpisano porozumienie pokojowe, na mocy którego Związek Radziecki przejął ok. 35 tys. km2 terytorium Finlandii. Okupione wysokimi stratami zwycięstwo nie miało większego znaczenia taktycznego, stając się natomiast dowodem nieudolności zarządzania wojskiem radzieckim przez nowe kadry dowódcze wyłonione po okresie Wielkiej Czystki lat trzydziestych.
Agresja przeciwko Polsce była wstępem dla zaborczej polityki ZSRR w regionie. Pozostawienie Sowietom ,,wolnej ręki” w sprawie krajów bałtyckich zaowocowało silnym naciskiem politycznym na władze niepodległych krajów. Początkowo rząd Litwy liczył na możliwość porozumienia za cenę ustępstw o charakterze militarnym (budowa radzieckiej bazy wojskowej). W praktyce współpraca była wykluczona ze względu na zaborczą i imperialną politykę sowiecką. Ostatecznie w czerwcu 1940 roku wojska Armii Czerwonej wkroczyły na Litwę, Łotwę i do Estonii, dokonując zaboru ziem republik bałtyckich. Wszystkie zostały wcielone do Związku Radzieckiego i od tej pory funkcjonowały jako Socjalistyczne Republiki Radzieckie. Na zajętych terytoriach Sowieci zainstalowali posłuszne sobie władze, pozostawiając namiastkę lokalnego samorządu administracyjnego. Prześladowania, podobnie jak na okupowanych ziemiach polskich, dotknęły przede wszystkim przedstawicieli inteligencji. Aresztowania i deportacje objęły kilkadziesiąt tysięcy ludzi, przy czym totalitarny reżim nie był nastawiony na masową fizyczną eksterminację ludności jak w przypadku Polaków.
Zdjęcie tytułowe: Polskie dzieci uwięzione w baraku niemieckiej Centrali Przesiedleńczej w Łodzi (Wikimedia, domena publiczna).
