Utworzenie NSDAP było pierwszym krokiem nazistów na drodze do uzyskania realnego wpływu na losy Niemiec. W pierwszych latach po zakończeniu I wojny światowej narodowy socjalizm stanowił przede wszystkim przeciwwagę dla rosnącego w siłę komunizmu.
Na przekór komunistom
Komunistyczni rewolucjoniści starali się dotrzeć do mas robotniczych poprzez organizowane naprędce samorządne rady. Ich zwrot przeciwko monarchii i dotychczasowemu systemowi sprzyjał aliansowi monarchistów z nazistami, zwłaszcza że początkowo NSDAP stała na straży prawicowych, konserwatywnych poglądów. Tym pierwszym zależało na utrzymaniu stabilności i status quo. 24 lutego 1920 roku A. Hitler opublikował manifest programowy zawierający 25 głównych tez narodowego socjalizmu. Podstawę jego rozważań stanowiła anulacja postanowień traktatu wersalskiego i odbudowa niemieckiego społeczeństwa w duchu nacjonalistycznym. Hasła były adresowane głównie do warstw robotniczych, mieszczańskich i niższej klasy społecznej i powstały przy współudziale A. Drexlera i Gottfrieda Federa, którzy zdawali się wierzyć w socjalistyczną wizję nazizmu. Dynamiczny rozwój partii w okresie niepokojów społecznych był jednym z głównych czynników, dla których A. Hitler zdecydował się w październiku 1923 roku na próbę przejęcia władzy na terenie Bawarii w drodze przewrotu. W marszu na budynki rządowe Republiki Weimarskiej wzięły udział bojówki Sturmabteilung (SA) organizowane przez Ernsta Röhma, które wcześniej angażowały się przede wszystkim w bezładne bijatyki z komunistami. Tzw. pucz monachijski zakończył się jednak spektakularnym niepowodzeniem nazistów, a jego przywódcy zostali uwięzieni przez władze. Proces A. Hitlera okazał się być kolejną okazją do manifestowania jego radykalnych poglądów. W okresie pozbawienia wolności A. Hitler napisał dwutomowe dzieło „Mein Kampf”, w którym nakreślił wizję budowy nazistowskiego państwa, głosząc nacjonalistyczne hasła odnowy społecznej, kolektywizmu i antysemityzmu. Jak sam zwykł mówić, okres pobytu w twierdzy Landsberg traktował jak „uniwersytet na koszt państwa”. Uwięzienie przez władze zyskało mu również sporą sympatię niemieckiego społeczeństwa, co zaowocowało popularnością i wzrostem notowań NSDAP przed wyborami w 1924 roku, podczas których partia zdobyła pierwsze mandaty w Reichstagu. Kolejne sukcesy przyszły w wyborach w 1928 i 1930 roku. NSDAP sprzyjała gospodarcza koniunktura. Narastający kryzys ekonomiczny przyczynił się do zradykalizowania mas społecznych, które oczekiwały natychmiastowych rozwiązań. Naziści proponowali zreformowanie państwa i obranie nowego kursu politycznego. W 1932 roku uzyskali 37% mandatów Reichstagu, stając się czołową siłą niemieckiego parlamentu i stwarzając poważne zagrożenie dla stabilności niemieckiej sceny politycznej. W 1932 roku kanclerz Franz von Papen spodziewał się, że zaostrzenie kursu względem nazistów przyniesie efekt odwrotny do zamierzonego. Jak sam stwierdził, należało im popuścić cugli, by nie drażnić szerokich mas społecznych. A. Hitler i jego poplecznicy skrzętnie wykorzystali niefrasobliwość władz. Już 30 stycznia 1933 roku A. Hitler został mianowany kanclerzem. W lutym 1933 roku naziści upozorowali podpalenie Reichstagu, oskarżając o nie bojówki komunistyczne. Następnie nakłonili prezydenta Paula von Hindenburga do wprowadzenia antydemokratycznych praw zawartych w Dekrecie o ochronie narodu i państwa. W tym samym czasie kilkuset członków Partii Komunistycznej zostało aresztowanych przez bojówki SA. Był to pierwszy krok na drodze do wprowadzenia nazistowskiego terroru opartego na ograniczaniu swobód i wolności obywatelskich, organizacji aparatu policyjnego i delegalizacji istniejących partii politycznych. 24 marca 1933 roku przywódca NSDAP uzyskał pełnię władzy po przeforsowaniu w Reichstagu ustawy o nadzwyczajnych pełnomocnictwach.
Władza totalna
Brutalne metody stosowane przez nazistów wzbudzały liczne zastrzeżenia bardziej umiarkowanych działaczy NSDAP. Otaczający się wiernymi służbistami A. Hitler konsekwentnie zmierzał w kierunku absolutnego podporządkowania i zasady wodzostwa. Rodziło to uzasadnione obawy jego dotychczasowych współpracowników. Różnice w poglądach dotyczyły przede wszystkim sfery ideologicznej i koncepcji budowy państwa. Eklektyczna doktryna nazizmu była silnie zróżnicowana i nierzadko wewnętrznie sprzeczna, przez co nietrudno było o doktrynalne spory. Już w latach dwudziestych A. Hitler odsuwał partyjnych kolegów na boczne tory, a w 1926 roku wdał się nawet w spór z Josephem Goebbelsem. Nieporozumienia dotyczyły polityki zagranicznej i zbyt łagodnego, w opinii J. Goebbelsa, kursu względem bolszewików. W późniejszym czasie obaj zgodnie współpracowali, a J. Goebbels został szefem nazistowskiej propagandy. Gregor Strasser reprezentował socjalistyczne skrzydło NSDAP. A. Hitler, chcąc zdyskredytować rywala, nazywał go „marksistą”, wskazując na odstępstwa od doktryny nazistowskiej. W 1932 roku niewiele zabrakło, by G. Strasser wszedł w skład rządu gen. Kurta von Schleichera. Niewątpliwie wzmocniłoby to obóz opozycyjny względem A. Hitlera.
Na początku lat trzydziestych w otoczeniu przywódcy NSDAP prym wiedli Rudolf Hess, Heinrich Himmler oraz Hermann Göring. Coraz gorsze stosunki z E. Röhmem były efektem silnej pozycji SA. Paramilitarne bojówki stanowiły zagrożenie dla regularnego wojska, a w opinii A. Hitlera miały one wykonywać jedynie funkcje porządkowe. Doprowadziło to do konfliktu między bojówkami SA a oddziałami Schutzstaffel (SS) organizowanymi przez jednego z najbardziej zaufanych współpracowników A. Hitlera, H. Himmlera. Po otrzymaniu specjalnych pełnomocnictw w 1933 roku przywódca NSDAP postanowił najpierw stworzyć antydemokratyczny system jednopartyjny, a następnie rozwiązać sprawę ewentualnej opozycji w łonie własnej partii, pozbywając się niewygodnych działaczy, choć początkowo zarzekał się, iż „skorzysta z pełnomocnictw tylko w takim stopniu, jaki będzie konieczny dla zastosowania życiowo nieodzownych środków”.
E. Röhm był jednym z najwierniejszych popleczników A. Hitlera z czasów organizowania zaplecza NSDAP. Towarzyszył mu od początku lat dwudziestych, wspierając rozlicznymi kontaktami oraz zaangażowaniem w tworzenie nazistowskich bojówek, co niewątpliwie ułatwiło NSDAP dojście do władzy. Mimo nieporozumień światopoglądowych (E. Röhm był homoseksualistą), A. Hitler przymykał oko na standardy życia Parteigenose, doceniając jego oddanie i umiejętności organizacyjne. Dopiero w 1933 roku zwrócił uwagę na zbyt mocne przywiązanie szefa SA do doktryny socjalistycznej, na co E. Röhm replikował oskarżeniem o otaczanie się reakcjonistami, zdradę, marzycielstwo i nikczemność, a także publicznie zapowiadał nową rewolucję. Stwierdził też, całkiem zresztą słusznie, że jakakolwiek polemika z Führerem nie miała najmniejszego sensu, gdyż ten i tak uważał się za wszechwiedzącego. Tego typu opozycja nie miała racji bytu w totalitarnym państwie nazistowskim. 30 czerwca 1934 roku A. Hitler zorganizował wielką czystkę wewnątrz partii nazwaną „Nocą Długich Noży”. Oddani mu funkcjonariusze doprowadzili do schwytania i zlikwidowania najważniejszych dygnitarzy SA, w tym E. Röhma. Oskarżono ich o zdradę i próby obalenia A. Hitlera. Sfabrykowane dowody miały świadczyć o winie SA – organizacja została zepchnięta na dalszy plan, a jej miejsce zajęły wierne H. Himmlerowi SS. Brutalna rozprawa z opozycją objęła także G. Strassera, którego po wcześniejszym aresztowaniu zamordowano w siedzibie Gestapo. W tym samym czasie zginął były kanclerz gen. K. von Schleicher, zastrzelony w drzwiach swojej rezydencji. „Noc Długich Noży” była pierwszym tak krwawym przedsięwzięciem nazistów w drodze do władzy absolutnej. Wymagała również daleko idących manipulacji społeczeństwem, któremu trudno było zrozumieć doniesienia o rzekomej zdradzie Parteigenose E. Röhma.
Zobacz pierwszą część opracowania
„Powstanie narodowego socjalizmu”
Zobacz trzecią część opracowania
„Ruch antynazistowski w Niemczech”
