W wyniku ekspansji militarnej III Rzeszy w pierwszych latach II wojny światowej pod niemiecką okupacją znalazły się różne europejskie terytoria. Rodziło to szereg problemów administracyjnych, w tym konieczność dostosowania systemów monetarnych do tego stosowanego w III Rzeszy. Czym mieli płacić mieszkańcy terenów okupowanych? Decydenci z Berlina zdecydowali się na rozwiązanie najprostsze, a przy tym oparte na idei unifikacji. Rozpoczęto emisję Reichsmarek przeznaczonych tylko dla terenów objętych okupacją. Banknoty i monety tych emisji różniły się natomiast swoim wyglądem od Reichsmarek używanych w samej III Rzeszy.
Na jakich terenach obowiązywały Reichsmarki okupacyjne?
Reichsmarka pojawiła się w obiegu w 1924 roku. Hiperinflacja, która dotknęła wówczas Republikę Weimarską doprowadziła do załamania systemu fiskalnego i wymusiła na władzach daleko idące reformy. 30 sierpnia 1924 roku przyjęto ustawę o monetach, która wyznaczyła sztywny kurs wymiany wcześniej używanej marki papierowej. Ten wynosił niebagatelny 1 bilion (!) marek papierowych za jedną nową Reichsmarkę. W teorii Reichsmarka posiadała także przelicznik na złoto, ale w praktyce – zwłaszcza na etapie militaryzacji III Rzeszy, gdy złoto było potrzebne na inwestycje w zbrojenia – standardu tego nie przestrzegano. Żeby dopełnić obrazu skomplikowania systemu monetarnego III Rzeszy, należy wspomnieć o tzw. Rentenmarkach, które także emitowano na terytorium Niemiec i wymieniano w parytecie 1:1 za Reichsmarki.
Po podbiciu Czechosłowacji Niemcy stworzyli Protektorat Czech i Moraw, na którego terytorium wprowadzono nową okupacyjną walutę – koronę. Dołączone do III Rzeszy Austria i Sudety przejęły walutę macierzystą (stały się bowiem integralną częścią Niemiec). Przegrana przez Polskę Wojna Obronna 1939 roku oznaczała likwidację niezależności państwa polskiego oraz zmianę systemu emisyjnego. O specyfice sytuacji Polski nieco później, wymaga on bowiem odrębnego potraktowania.
Reichsmarki dla terenów okupowanych wprowadzono do obiegu w maju 1940 roku. Były one wydawane przez Kasy Kredytowe Rzeszy (z niem. Reichskreditkassen). Z czasem zostały zaadaptowane do warunków okupacyjnych w kolejnych podporządkowanych Niemcom krajach. W konsekwencji używano ich w Danii, Norwegii, Belgii, Holandii, Luksemburgu, w okupowanej przez Niemców części Francji, a następnie także w utworzonym w grudniu 1941 roku tzw. Komisariacie Rzeszy Wschód (z niem. Reichskommissariat Ostland). W skład Komisariatu Rzeszy Wschód wchodziły wówczas tereny Litwy, Łotwy, Estonii, części Białoruskiej SRR oraz część Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej. Wraz z przesuwaniem się linii frontu na wschód Niemcy podbijali kolejne terytoria Związku Radzieckiego. Tam także obowiązywały okupacyjne Reichsmarki. Co warte podkreślenia, kraje satelickie, takie jak Francja Vichy, miały własną walutę i nie wprowadzano w nich Reichsmarek.
Warto jeszcze odnotować, iż na Bałkanach sytuacja wyglądała zgoła odmiennie. Tam – jak to w „kotle bałkańskim” – kotłowało się także pod względem wykorzystywanych walut. W Chorwacji obowiązywały kuny, w Serbii dinary, w Czarnogórze włoskie liry, a w Albanii leki. Świetne zestawienie używanych w tym regionie walut prezentuje Tomasz Bienek w materiale „Pieniądz idzie na front”.
W Polsce
Jak zaznaczono, sytuacja Polski była nieco bardziej skomplikowana. Wynika to z rozbicia podbitych przez Niemcy terytoriów na kilka części administrowanych w różny sposób. I tak, na terenach wcielonych bezpośrednio do III Rzeszy obowiązywały oczywiście „standardowe” Reichsmarki. Reichsmarki okupacyjne obowiązywały z kolei na tych terenach Polski, które znalazły się w obrębie Komisariatu Rzeszy Wschód.
Z kolei w Generalnym Gubernatorstwie oraz włączonym do niego tzw. Dystrykcie Galicja korzystano z odrębnej waluty – były nią banknoty wydawane przez Bank Emisyjny. Banknoty te, formalnie wciąż złotówki, nazywano „młynarkami” – od nazwiska dyrektora Banku Feliksa Młynarskiego, który zgodnie z poleceniem gen. Władysława Sikorskiego zarządzał Bankiem Emisyjnym. Instytucja była oczywiście całkowicie podporządkowana Niemcom. Kurs wymiany złotego na Reichsmarkę wynosił 2 złote = 1 marka.
Sam Bank Emisyjny w Polsce (z niem. Emissionsbank in Polen) został powołany 15 grudnia 1939 roku – funkcjonował do 1945 roku, a jego siedziba znajdowała się w Krakowie. Co ciekawe, obok Polskiego Czerwonego Krzyża, była to jedyna instytucja w Generalnym Gubernatorstwie, w której nazwie występowało słowa „Polska”. Sam fakt emisji złotego mógł być dla Polaków ważnym elementem kształtowania tożsamości narodowej.
Dominacja banknotów
Reichmarki okupacyjne były walutą stricte wojenną i z założenia tymczasową – dlatego też dominowały w niej banknoty, których emitowanie było tańsze niż bicie monet. Używano monet jedynie o dwóch nominałach 5 i 10 fenigów. Z kolei banknoty miały nominały: 50 fenigów, 1 marka, 2 marki, 5 marek, 20 marek i 50 marek.
Monety emitowane w ramach Reichsmarek „standardowych”, przeznaczonych dla terytoriów III Rzeszy, prezentowały się nieco inaczej: 1 fenig, 2 fenigi, 5 fenigów, 10 fenigów, 50 fenigów, 1 marka, 2 marki, 3 marki, 5 marek. Oprócz tego bito bardzo liczne i wysokiej jakości monety okolicznościowe. Ogółem daje to następującą proporcję: 9 nominałów Reichsmarek wobec 2 nominałów Reichsmarek okupacyjnych. W praktyce zatem Niemcy dosłownie oszczędzali na pieniądzach.
Po wojnie
Reichsmarki okupacyjne były wycofywane z obiegu wraz z wyzwalaniem kolejnych krajów przez aliantów – wyszły z użycia najpóźniej w 1945 roku. Jako ciekawostkę można dodać, że przez pewien czas korzystano z nich w brytyjskiej strefie okupacyjnej Niemiec. Dotyczyło to jednak jedynie poddanych nowemu stemplowaniu banknotów o nominałach: 5, 20 i 50 marek.
Fotografie wykonane przez autora. Zdjęcie tytułowe przedstawia banknot o nominale 20 Reichsmarek okupacyjnych (zbiory autora).
