Jak należy badać żydowskie życie polityczne w pierwszych latach powojennej Polski (1944/45-1949/50)? Porównanie działalności syjonistów-rewizjonistów i aktywistów Syjonistyczno-Socjalistycznej Partii Robotniczej Poalej Syjon-Hitachdut.
Na przełomie 1944/45 r. wraz z zakończeniem niemieckiej okupacji ziem dzisiejszej Polski nastąpiła nieudana, trwająca kilka lat, tj. do 1949/50 r. próba odbudowy żydowskiej społeczności. Instytucją, która miała czuwać nad losem Żydów w powojennej Polsce był Tymczasowy Centralny Komitet Żydów w Polsce (dalej TCKŻP). Został on powołany na początku listopada 1944 r. w Lublinie. Wśród osób odpowiedzialnych za jego funkcjonowanie był m.in., Emil Sommerstein, Adolf Berman Marek Bitter z Polskiej Partii Robotniczej. Od lutego 1945 r. TCKŻP zaczął funkcjonować, jako Centralny Komitet Żydów w Polsce (dalej CKŻP).
W pierwszych tygodniach po zakończeniu działań wojennych na ziemiach polskich zaczęły odtwarzać struktury partie żydowskie, które funkcjonowały w okresie międzywojennym. Należy je podzielić na te, które działały w sposób legalny/nielegalny i ze względu na ich stosunek do syjonizmu, tj. ruchu odrodzenia narodowego.
Wród partii syjonistycznych działających legalnie można wymienić:
– Mizrachii, religijna centro-prawica,
– Ichud, reprezentujący liberalno-demokratyczne centrum,
– Hitachdut. Była to partia umiarkowanie centro-lewicowa,
– Poalej Syjon Prawicę (PS Prawica), reprezentującą socjalistyczną wizję syjonizmu,
– Haszomer Hacair, czyli ruch szomrowy. Był to ruch radykalnie socjalistyczny,
– Poalej Syjon Lewicę (PS Lewica), która reprezentowała marksistowską wizję syjonizmu.
Jedyną partią syjonistyczną, która w powojennej Polsce nie działała w sposób legalny byli syjoniści-rewizjoniści, tj. zwolennicy Włodzimierza Żabotyńskiego. Stronnictwo to reprezentowało prawicową wizję syjonizmu.
Na żydowskiej scenie politycznej istniały też partie, które sprzeciwiały się syjonizmowi. Wśród nich był:
– socjalistyczny Bund,
– Frakcja Polskiej Partii Robotniczej przy CKŻP. Jej członkowie reprezentowało żydowskich zwolenników zmian, które zaszły w Polsce po 1944/45 r.
Istniały też dwie partie nielegalne, które stały w opozycji do syjonizmu:
– Żydowskie Stronnictwo Demokratyczne, które odwoływało się do dorobku folkistów. Folkiści reprezentowali świecką centro-prawicę.
– członkowie odwołujący się do tradycji Agudas Isroel. Partia ta reprezentowała prawicowych religijnych ortodoksów.
Początki nielegalnej działalności syjonistów-rewizjonistów przypadają na pierwsze tygodnie 1945 r. Wówczas Szlomo Nachum Perła (przedwojenny zwolennik Żabotyńskiego) spotkał w Lublinie innych zwolennik prawicowej wizji syjonizmu – Cwi Kantora i Pereca Laskiera. To spotkanie zapoczątkowało kilku miesięczny czas odtwarzania struktur partii. Centrala partii znajdowała się w Łodzi. Dodatkowo istniały cztery okręgi – szczeciński, dolno-śląski, łódzki oraz górno-śląski. Do połowy 1946 r. liczebność aktywistów prawicy syjonistycznych w powojennej Polsce wynosiła ok. 1500-2000 osób. Wśród ważniejszych działaczy należy wymienić Dawida Drażnina, Tobiasza Berkala czy Ozjasza Raczkę. Warto zaznaczyć, że przedstawiciele syjonizmu-rewizjonistycznego działający w powojennej Polsce rekrutowali się z zwolenników Żabotyńskiego działających w międzywojennej Polsce. Niektórzy z nich przeżyli czas II wojny światowej jako ofiary komunistycznych prześladowań w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), członkowie anty-hitlerowskiego ruchu oporu lub ofiary/świadkowie niemieckiego ludobójstwa przeprowadzonego na Żydach.
W powojennej Polsce zwolennicy Żabotyńskiego skupili się na kilku kwestiach:
- Otoczeniu opieką tych aktywistów, którzy podczas II wojny światowej stracili najbliższych,
- Prowadzeniu aliji, tj. emigracji z Europy do ówczesnej Palestyny, która do maja 1948 r. była pod brytyjskim zwierzchnictwem. W tej pracy zwolennicy prawicowej wizji syjonizmu współpracowali z aktywistami Brichy (Ucieczka).
- Prowadzeniu działalności propagandowej. Miała ona na celu przybliżenie postaci Włodzimierza Żabotyńskiego oraz działalności paramilitarnej i prawicowej organizacji Irgun Cwai Leumi. Większość materiałów propagandowych wykorzystywanych przez prawicowych syjonistów w Polsce była dostarczana pocztą. Pochodziły one od sympatyków Żabotyńskiego obecnych we Francji oraz Palestynie (od 1948 r. Izraelu). Należy wskazać, że w materiałach prasowych lewicowych syjonistów i przeciwników ruchu odtworzenia państwa żydowskiego zwolennicy Żabotyńskiego byli oskarżani o reprezentowanie tzw. „żydowskiego faszyzmu”.
- Syjoniści-rewizjoniści utrzymywali kontakt z przedwojennymi zwolennikami Żabotyńskiego, którzy po 1944/45 r. obecni byli w innych partiach żydowskich, jak np. Mizrachii czy Ichud.
Należy wskazać, że syjoniści-rewizjoniści byli ofiarami antyżydowskiej przemocy. Pod koniec pierwszej połowy 1946 r. został zabity przez członków Narodowych Sił Zbrojnych Chaim Miednik. Z kolei Józef Nissenbaum, który pracował też na rzecz Brichy został zamordowany przez Rosjan.
Do 1948 r. poważna część syjonistów-rewizjonistów wyjechała z Polski. Należy to wytłumaczyć antysemickimi zbrodniami (np. pogrom w Kielcach z 4 lipca 1946 r.) oraz wydarzeniami rozgrywającymi się na Bliskim Wschodzie. Pod koniec 1947 r. Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych przegłosowało rezolucję dzielącą ówczesną Palestynę na dwa państwa- żydowskie i dla Arabów palestyńskich. Większość partii syjonistycznych przyjęła rezolucję; sprzeciw wyrażali zwolennicy Żabotyńskiego, którzy uważali, że przyszłe państwo żydowskie powinno obejmować tereny dzisiejszego Izraela, Autonomii Palestyńskiej oraz Jordanii. Przyjęty podział Palestyny został z kolei odrzucony przez większość państw arabskich. Spowodowało to wybuch wojny domowej a w maju 1948 r. pierwszej wojny izraelsko-arabskiej. Zwolennicy Żabotyńskiego chcieli wziąć udział w odbudowie i obronie odtwarzającego się państwa żydowskiego. Spowodowało to, że ich liczba obecnych w Polsce systematycznie spadała.
W pierwszej połowie 1949 r. funkcjonariusze Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) rozbili struktury prawicy syjonistycznej i dokonali szeregu zatrzymań. Wydarzenie to było spowodowane co najmniej trzema przyczynami:
– agenturalną współpracą z pracownikami MBP Joela Koniarskiego, Borucha Minca i Abrama Wajnryby. Byli to zwolennicy Żabotyńskiego, którzy w 1946 r. rozpoczęli współpracę z policją polityczną. Można przypuszczać, że ich kontakty z MBP nie przyniosły ruchowi poważny strat, ponieważ byli to szeregowi aktywiści,
– rozpoczętymi w 1947 r. kontaktami Dawida Drażnina z pracownikiem MBP Arkadiuszem Lbermanem. Drażnin mylnie uważał, że poprzez kontakty z Libermanem doprowadzi do legalizacji ruchu,
– inwigilacją struktur prawicy działających w Szczecinie oraz Łodzi, która była prowadzona przez funkcjonariuszy policji politycznej.
Pod koniec marca 1949 r. doszło do zatrzymań syjonistów-rewizjonistów. Wśród aresztowanych byli:
– Drażnin, Raczko i Perła – zatrzymani zostali 20 marca 1949 r.
– Na przełomie marca i kwietnia 1949 r. zostali zatrzymani m.in.,: Kielich Lipa, Mojżesz Juszkiewicz, Maks Mittelman, Szulim Kąkol, Majer Kąkol.
W dniu 31 marca 1950 r. Perła, Drażnin i Raczko zostali skazani wyrokiem Sądu Apelacyjnego dla miasta stołecznego Warszawy. Pierwszy z nich otrzymał karę 4 lat więzienia, drugi 3 lat, a ostatni 2 lat.
W dniu 27 i 28 marca 1950 r. w Wydziale I Karnym miała miejsce rozprawa Sądu Apelacyjnego w Szczecinie przeciwko Kielichowi Lipie, Mojżeszowi Juszkiewiczowi, Maksowi Mittelmanowi, Szulimowi Kąkolowi oraz Majerowi Kąkolowi. W dniu 28 marca 1950 r. zapadły wyroki. Syjoniści-rewizjoniści za przestępstwo uczestniczenia w organizacji, której istnienie i działalność pozostawała w tajemnicy wobec państwa polskiego, otrzymali następujące wyroki pozbawieni wolności:
– Lipa – 2 lata więzienia;
– Maks Mittelman – 1,5 roku więzienia;
– Kąkol Szulik – 1,5 roku pozbawienia wolności;
– Juszkiewicz Mojżesz – 1 rok pozbawienia wolności;
– Majer Kąkol – pół roku pobytu w więzieniu.
Do połowy lat 50. XX w. zatrzymani zwolennicy Żabotyńskiego wyszli na wolność. Większość z nich wyjechał z Polski po 1956 r. Niektórzy uczynili to na fali antysemickiej nagonki w 1968 r. Większość wyjeżdzających udała się do Izraela. Tylko nieliczni rozpoczęli nowy etap życia w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej (USA) czy w krajach zachodniej Europy.
Silną pozycję na żydowskiej scenie politycznej posiadała syjonistyczna centro-lewica oraz lewica. Była ona podzielona na kilka ugrupowań: umiarkowany, centro-lewicowy Hitachdut, socjalistyczny PS Prawica, radykalnie socjalistyczny ruch szomrowy i reprezentującą marksistowską wizję syjonizmu PS Lewicę.
Zwolennicy wyżej wymienionych formacji w powojennych realiach musieli odpowiedzieć na kilka pytań:
– czy należy zbudować w ówczesnej Palestynie jedno państwo (żydowsko-arabskie) czy zgodzić się na podział na dwa państwa?
– czy sprawach gospodarczych należy koncentrować się wyłącznie na rozwoju kibuców (kolektywów rolnych) i przemysłu?
– jaką w polityce zagranicznej należy przyjąć orientację, czy na:
- Wielką Brytanię,
- kraje w orbicie komunistycznej Rosji,
- kraje w orbicie Stanów Zjednoczonych,
- lub starać się wytyczyć własną drogę tj. między dwoma blokami powstałymi po 1945 r.
Hitachdut była jedną z najsłabszych z partii żydowskich w powojennej Polsce. Dużo większą popularnością cieszyła się młodzieżówka partii, Gordonia. Aktywiści Gordonii pracowali m.in., w kibucach, gdzie też prowadzili działalność edukacyjną. Hitachdut liczył ok. 500 członków. Przedstawiciele PS Prawicy będąc najsilniejszą partią na lewicy syjonistycznej prowadzili wielokierunkową działalność. Aktywiści tej formacji uczestniczyli w zakładaniu kibuców, szkół oraz uczestniczyli też w pracach Brichy. Osobami mającymi wpływ na działalność partii był Józef Sack oraz Stefan Grajek. PS Prawica liczyła 3 tys. aktywistów. W realiach powojennej Polski aktywiści PS Lewicy skupili się na m.in., na prowadzeniu spółdzielni, sieci bibliotek oraz klubów robotniczych. Partia ta posiadała ok. 2 tys. przedstawicieli.
Należy zaznaczyć, że też przedstawiciele centro-lewicy/lewicy syjonistycznej byli ofiarami antysemickich zbrodni w powojennej Polsce. W pierwszej połowie lipca 1946 r. na stacji kolejowej w Czyżewie zostali zamordowani Dawid Szer, Cwi Szejnberg oraz Awrum Budnicki. Byli oni zwolennikami Gordonii.
W 1947 r. doszło do dwóch zmian na syjonistycznej scenie politycznej w powojennej Polsce. W październiku doszło do zjednoczenia PS Prawicy i PS Lewicy w jedną partię o nazwie Zjednoczona Partia Żydowska Poalej Syjon. Plany połączenia PS Prawicy i PS Lewicy wzbudziły sprzeciw wśród niektórych aktywistów PS Prawicy. Niewielka część działaczy partii tacy jak Leon Szeftel oraz Józef Sack odeszli z partii i połączyli się z Hitachdut tworząc 17 lipca 1947 r. Syjonistyczno-Socjalistyczną Partię Robotniczą Poalej Syjon- Hitachdut (Poalej Syjon- Hitachdut).
Aktywiści Poalej Syjon- Hitachdut reprezentowali umiarkowaną centro-lewicę syjonistyczną. W dużym uproszczeniu można stwierdzić, że byli odpowiednikiem partii Mapaj (Mapai), która do drugiej połowy lat 70. XX w. sprawowała w Izraelu władzę.
Wśród przyczyn rozłamu w PS Prawicy, który doprowadził do powstania Poalej Syjon- Hitachdut należy wymienić:
- rozłam w Mapaj, który miał miejsce w 1944 r. Wówczas odeszła część członków i założyła partię Achdut Ha-Awoda. Reprezentowała ona bardziej lewicową wizję syjonizmu niż Mapaj,
- niechęć wśród niektórych członków PS Prawicy dla idei sojuszy z PS Lewicą.
Sympatycy Poalej Syjon-Hitachdut oceniając wydarzenia w Palestynie optowali za:
– powołaniem międzynarodowej komisji pracującej nad przyszłością Palestyny. W jej szeregach mieli zasiadać przedstawiciele ZSRR, USA oraz Anglii,
– współpracą żydowsko-arabską, tj. wyrażali poparcie dla idei powstania jednego państwa w ówczesnej Palestynie.
Przedstawiciele Poalej Syjon- Hitachdut krytykowali głównie zwolenników Bundu, którego członkowie działali wyłącznie na rzecz budowy socjalizmu wśród Żydów w diasporze oraz poddawali w wątpliwość pracę syjonistów mającą przynieść odtworzenie państwa żydowskiego. Sympatycy umiarkowanej centro-lewicy syjonistycznej krytykowali też inne partie syjonistyczne. Ostrze ataków było wymierzone przede wszystkim w religijnych syjonistów oraz zwolenników Żabotyńskiego, którzy byli określani mianem „żydowskich faszystów”. Także działalność PS Lewicy była oceniana negatywnie. W przypadku tego stronnictwa krytykowany był fakt, że do 1937 r. PS Lewica działała poza Światową Organizacją Syjonistyczną.
Aktywiści Poalej Syjon- Hitachdut dokonywali oceny zmian zachodzących w powojennej Polsce. Z szacunkiem oceniali reformę rolną (1944) i nacjonalizację przemysłu (1946). Z uznaniem wypowiadali się o zapewnieniu równouprawnienia wszystkim mieszkańcom kraju. Przedstawiciele partii negatywnie oceniali antysemickie nastroje występujące w części polskiego społeczeństwa, które dawały o sobie znać w pogromach czy pogłoskach o tzw. mordach rytualnych. Przedstawiciele Poalej Syjon- Hitachdut poddawali w wątpliwość sens opozycyjnej działalności ówczesnego Polskiego Stronnictwa Ludowego.
Na przełomie 1949/50 r. wraz z postępującą stalinizacją Polski nastąpiło wygaszenie żydowskich stronnictw. Dotknęło to też Poalej Syjon- Hitachdut, której członkowie w ogromnej większości po wyjechaniu z Polski dotarli do Izraela.
Zdjęcie tytułowe: Członkowie Poalej Syjon przed wojną. Zdjęcie za: Wikipedia, domena publiczna.
Źródła:
Flisiak, Działalność syjonistów-rewizjonistów w Polsce w latach 1944/1945- 1950, Lublin 2020, LINK do publikacji.
Flisiak, Wybrane materiały ideologiczne i propagandowe Syjonistyczno-Socjalistycznej Partii Robotniczej Poalej Syjon-Hitachdut. Przyczynek do badań nad lewicą syjonistyczną w pierwszych latach powojennej Polski (1944/45-1949/50), Chrzan 2021, LINK do publikacji.
Dominik Flisiak – doktor historii. W 2019 r. obronił na Uniwersytecie Jana Kochanowskiego w Kielcach. Dotyczyła ona działalności syjonistów-rewizjonistów w pierwszych latach powojennej Polski.
