Niemal od początku okupacji na ziemiach polskich powstawały kolegialne ciała polityczne, które miały w przyszłości stanowić zalążek powojennych władz suwerennej Polski. Ukoronowaniem ich działań było utworzenie Rady Jedności Narodowej. Wiązano z nią ogromne nadzieje, jednak wobec dominacji sił komunistycznych organ został szybko zmarginalizowany i zepchnięty na plan dalszy.
Nadzieja w Radzie
Współpraca stronnictw politycznych na okupowanych przez Niemców ziemiach polskich trwała nieprzerwanie niemal od początku okupacji. Najważniejszym organem umożliwiającym podejmowanie wspólnych działań był Polityczny Komitet Porozumiewawczy, w ramach którego zasiadali przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego i Stronnictwa Pracy. Kooperacja pozwalała także na koordynowanie aktywności podziemia cywilnego z kierunkami wyznaczanymi przez czołowe konspiracyjne ugrupowania polityczne, umożliwiając zacieśnienie więzi i przygotowanie do odbudowy Polski w duchu porozumienia. Wraz z coraz trudniejszą sytuacją Rządu RP na Emigracji, stopniową utratą zaufania sojuszników alianckich oraz otwartym konfliktem z sabotującym funkcjonowanie legalnych polskich władz Związkiem Radzieckim niezbędne stało się wyłonienie nowej reprezentacji politycznej w podziemnym kraju. Przedstawiciele czterech stronnictw słusznie zakładali, iż zwiększenie prestiżu organów istniejących w podziemiu wymagać będzie powołania namiastki parlamentu, który w przyszłości przerodzi się we władzę ustawodawczą odbudowywanego kraju. Czołowi politycy Polskiego Podziemia przeliczyli się w rachubach, nie zakładając, iż wkroczenie Armii Czerwonej na polskie ziemie pokrzyżuje plany odtwarzania Polski w duchu demokratyzmu i kontynuacji działania legalnych władz.
Rada nie-jedności?
8 stycznia 1944 roku PKP został przekształcony w Radę Jedności Narodowej, do której weszło po trzech członków każdego z czterech czołowych ugrupowań oraz po jednym delegacie Kościoła Katolickiego i polskiej spółdzielczości. Na czele Rady stanął Kazimierz Pużak z PPS-u. Powołanie organu było niewątpliwie ważnym aktem politycznym. Wprowadziło jednak pewne zamieszanie na polskiej scenie politycznej i było początkowo źródłem niezrozumienia na linii okupowana Warszawa – emigracyjny ośrodek władzy w Londynie. Mimo iż przewidywano wcześniej utworzenie RJN, styczniowa uchwała została podjęta bez konsultacji z Rządem RP na Emigracji, który poinformowano o powołaniu organu w kolejnych dniach. Pośpiech wynikał z utworzenia Krajowej Rady Narodowej przez ośrodek komunistyczny, który już wtedy uzurpował sobie prawo do reprezentowania narodu polskiego. Polska Partia Robotnicza zainstalowana w okupowanej Polsce przez ZSRR nie miała wówczas silnej pozycji politycznej, ale wobec wsparcia Moskwy dysponowała dużym potencjałem propagandowym. 15 marca 1944 roku Rada wydała odezwę ,,O co walczy naród polski?”, która stała się swoistym manifestem programowym. Zapowiadano odtworzenie Polski w przedwojennych granicach, niepodległej, demokratycznej, z poszanowaniem wolności i praw obywateli. Deklaracja zawierała chęć nawiązania bliskich stosunków z mocarstwami zachodnimi oraz odnowienie relacji z ZSRR pod warunkiem gwarancji dla nienaruszalności wschodniej granicy Polski.
Klęska idei
RJN nie spełniła pokładanych w niej oczekiwań. Szybko okazało się, że cztery stronnictwa nie są w stanie osiągnąć porozumienia co do kierunków działań i łączy je przede wszystkim doraźny sojusz na okres wojny. Coraz silniejsza pozycja PPR-u i wkroczenie na ziemie polskie Armii Czerwonej doprowadziło do stopniowego marginalizowania RJN jako podziemnego parlamentu. Mimo iż organ wciąż podejmował decyzje i formalnie stanowił polityczne przedstawicielstwo Rządu RP na Emigracji w terenie, miał marginalny wpływ na sytuację w Polsce. Jego aktywność obejmowała przede wszystkim propagandowe odezwy do polskiego narodu oraz mobilizację Polaków w celu podjęcia doraźnych działań. W styczniu 1945 roku ośrodek komunistyczny powołał Rząd Tymczasowy, który przy poparciu Sowietów miał się stać zalążkiem powojennej władzy w Polsce. Postanowienia te zostały usankcjonowane wynikami konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie w lutym 1945 roku. W odpowiedzi na ustalenia konferencji RJN podjęła uchwałę potępiającą podjęte decyzje, ale jednocześnie wyraziła gotowość do podjęcia rozmów z komunistami i wspólnego tworzenia tymczasowego rządu. W marcu zaproszeni na rozmowy z Sowietami członkowie RJN zostali aresztowani przez NKWD, wywiezieni do Moskwy i w czerwcu 1945 roku stanęli przed sowieckim trybunałem w tzw. procesie szesnastu. Na karę więzienia skazano m.in. Kazimierza Pużaka. Mimo iż po aresztowaniu szesnastki RJN kontynuowała działalność, jej znaczenie było marginalne. W efekcie, po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej przez komunistów RJN dokonała samorozwiązania w dniu 1 lipca 1945 roku, wydając jeszcze ważne odezwy do narodu polskiego, w tym ,,Testament Polski Walczącej” będący swoistym manifestem wolności i próbą zwrócenia uwagi na ponowną okupację sowiecką terytorium Polski.
Fotografia tytułowa: Tomasz Arciszewski (NAC).
