Po zajęciu Polski na początku października 1939 roku Niemcy przystąpili do natychmiastowej reorganizacji ziem polskich. Początkowo administrację na okupowanych terytoriach sprawowała armia. Jej zarząd zakończył się wraz wydaniem październikowego dekretu o organizacji ziem polskich. Warto podkreślić, że w momencie rozpoczęcia agresji przeciwko Polsce niemiecki parlament dokonał inkorporacji Wolnego Miasta Gdańsk do III Rzezy. Działanie to było w oczywisty sposób bezprawne, bowiem obszar znajdował się pod protektoratem Ligi Narodów. Wobec braku możliwości reakcji ze strony organizacji międzynarodowej Gdańsk wraz z okolicznymi terenami stał się częścią Niemiec.
Organizacja ziem
Podbicie Polski umożliwiło Niemcom realizację planu rozszerzenia tzw. ,,przestrzeni życiowej” na wschód i było w gruncie rzeczy przedłużeniem wielowiekowej tradycji podbojów związanej z koncepcją ,,drang nach Osten” (z niem. parcia na wschód). Ziemie polskie miały początkowo stanowić rezerwuar niewolniczej siły roboczej dla narodu niemieckiego, a w przyszłości zostać skolonizowane przez niemieckich osadników. Sam naród miał zostać przeznaczony do powolnego wyniszczenia lub podporządkowania tzw. ,,rasie panów”, co zresztą było jedną z naczelnych rasistowskich idei nazizmu. Stąd też już w październiku 1939 roku zarzucono plany tworzenia marionetkowego państwa zależnego od Rzeszy, zwłaszcza w obliczu powszechnej odmowy kolaboracji z okupantem ze strony społeczeństwa polskiego.
8 października 1939 roku przywódca III Rzeszy Adolf Hitler wydał dekret umożliwiający reorganizację polskich ziem. W efekcie część obszarów zachodnich i północnych została bezpośrednio wcielona do Rzeszy. Wśród nich: ziemia wielkopolska z Poznaniem przemianowanym na Posen oraz ziemia pomorska, część łódzkiego z Łodzią przemianowaną w kwietniu 1940 roku na Litzmannstadt, fragmenty ziemi warszawskiej i krakowskiej. W ramach III Rzeszy anektowane terytoria Polski funkcjonowały jako okręgi administracyjne, wśród których wymienić należy przede wszystkim Kraj Warty (z niem. Wartheland), na którym w chwili wcielenia znajdowało się ok. 4,7 mln mieszkańców, w przeważającej większości Polaków. Łącznie w granicach Rzeszy znalazło się w październiku 1939 roku ok. 10 mln ludzi zamieszkujących ok. 94 tys. km2.
12 października Hitler podpisał dekret sankcjonujący utworzenie Generalnego Gubernatorstwa (GG) powstałego z pasa ziem krakowskich, lubelskich, radomskich i warszawskich (cztery dystrykty) z Krakowem jako stolicą i Warszawą jako największym miastem. Po agresji Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 roku do GG wcielono jeszcze Galicję Wschodnią (dystrykt galicyjski). Na czele jednostki administracyjnej stanął Hans Frank, który za siedzibę obrał Zamek Królewski na Wawelu w Krakowie. GG objęło obszar blisko 96 tys. km2 (następnie ok. 140 tys. km2) zamieszkiwany przez ok. 11,5 mln ludzi (następnie ok. 18 mln). Całkowita liczba mieszkańców nie jest możliwa do ustalenia ze względu na liczne przemieszczenia ludności będące efektem polityki narodowościowej III Rzeszy i planów kolonizacji ziem wschodnich.
Reżim prawny
Na terenach okupowanych Niemcy wprowadzili podwójny reżim prawny, z dominująca rolą systemu prawa niemieckiego. W jego ramy wpisywały się koncepcje nierówności wobec prawa i dyskryminacji ludności polskiej. Wyroki zapadały często bez procesu i prawa do obrony, a w wielu wypadkach kary, w tym uwięzienia w obozach koncentracyjnych, były często kwestią przypadku (np. masowe łapanki uliczne wśród ludności polskiej). Niemcy wprowadzili także odpowiedzialność zbiorową, surowo karząc za najmniejsze przewinienia względem obywateli niemieckich. W grudniu 1939 roku dokonali pacyfikacji wsi Wawer w odwecie za zamordowanie dwóch Niemców przez miejscowych kryminalistów niezwiązanych z ruchem niepodległościowym. W wyniku egzekucji zginęło ponad 100 mieszkańców wioski. Karę śmierci stosowano powszechnie, głównie za przewinienia względem władz okupacyjnych, działalność konspiracyjną, próby sabotażu, ale również pomoc ludności żydowskiej. Polska była jedynym krajem, gdzie wprowadzono tak surowe obostrzenia, także w kontekście ratowania Żydów, co tym bardziej podkreśla odwagę i bohaterstwo polskiego społeczeństwa zaangażowane w proces pomocy ludności żydowskiej.
Mapa tytułowa: gubernator Hans Frank dokonuje przeglądu niemieckiej kompanii honorowej w Krakowie. W tle widoczny „Hotel Europejski”. Listopad 1939 roku. Źródło: NAC.
