Kontrowersje natury moralnej, politycznej, a przede wszystkim prawnej wzbudza działalność władz budowanych w oparciu o działaczy komunistycznych tworzących zręby Polski Ludowej. Sytuacja militarna w drugiej połowie 1943 roku umożliwiła Moskwie zorganizowanie marionetkowych władz podziemnych, które następnie przerodziły się w legalny (uznawany przez społeczność międzynarodową) Rząd Polski. W tym okresie członkowie PPR zabiegali o porozumienie z KRP, ale wobec nieporozumień o podłożu ideologicznym i politycznym do współpracy nie doszło. W listopadzie 1943 roku PPR wystosował deklarację programową „O co walczymy? Deklaracja Programowa Polskiej Partii Robotniczej”. Miesiąc później w kolejnym dokumencie Rządowi Emigracyjnemu zarzucano zdradę i niegospodarność. W „Manifeście demokratycznych organizacji społeczno-politycznych i wojskowych w Polsce” jawnie podważono konstytucyjne umocowanie ośrodka londyńskiego, a jednocześnie zapowiedziano utworzenie własnej dyspozytury. Co więcej, podważono legalność Konstytucji kwietniowej, która została nazwana „elitarno-totalistycznym” dokumentem, nigdy nieuznanym przez Polaków. Członkowie PPR-u umiejętnie wykorzystali kontrowersje wokół uchwalenia ustawy zasadniczej z 1935 roku, podważając jej legalność. W związku z tym nie czuli się ani zobowiązani do podległości jej przepisom, ani do uznawania Rządu Emigracyjnego. W nocy z 31 grudnia 1943 roku na 1 stycznia 1944 roku przedstawiciele PPR powołali do życia Krajową Radę Narodową (KRN). Krok ten był jawnym pogwałceniem norm Konstytucji kwietniowej, zwłaszcza że KRN miała od tej pory występować jako parlament, stojąc w opozycji do legalnej Rady Narodowej. Nie korespondowało to z nastrojami społecznymi. Ludność wiązała przyszłość z obozem londyńskim, upatrując w nim legalnych władz Polski. Wraz z powołaniem do życia nowego ciała politycznego o charakterze pozakonstytucyjnym wystosowano kolejną deklarację programową, w której zaznaczono, iż KRN pełnić będzie reprezentację narodu. Na przestrzeni kolejnych miesięcy uregulowano kwestie regulaminowe, w tym możliwość wydawania aktów prawnych. Ze względu na nielegalność utworzenia KRN nie miały one mocy powszechnie obowiązującej, choć w późniejszym czasie dorobek rady został transponowany do porządku prawnego Polski Ludowej. Szczególnie doniosłe znaczenie odgrywało powołanie do życia Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN). W manifeście skierowanym do ludności polskiej w dniu 21 lipca 1944 roku nazwano KRN „jedynym legalnym źródłem władzy w Polsce”, a jednocześnie mianowano PKWN „legalną tymczasową władzą wykonawczą”. Zapowiedziano równocześnie, iż KRN i PKWN działać będą na podstawie Konstytucji marcowej. Fasadowy charakter KRN nie pozwala traktować jej uchwał jako legalnych aktów prawnych, ale w świetle późniejszych wydarzeń jej działania zostały legitymizowane ex post. Świadczy o tym utworzenie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) i przyjęcie dorobku jej pierwszych organów. PKWN prowadził niezwykle aktywną politykę w dziedzinie ustawodawstwa, wydając liczne dekrety głównie o charakterze sankcyjno-porządkowym. Szczegółowe omawianie ich zakresu wykracza poza ramy tego opracowania, jednak warto wymienić dokument o największym znaczeniu:
– Dekret z dnia 24 sierpnia 1944 „O rozwiązaniu tajnych organizacji wojskowych na terenach wyzwolonych”;
– Dekret z dnia 23 września 1944 „Kodeks Karny Wojska Polskiego”;
– Dekret z dnia 23 września 1944 „O ustroju sądów wojskowych i prokuratur wojskowych”;
– Dekret z dnia 31 sierpnia 1944 „O wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną oraz dla zdrajców Narodu Polskiego”
Dekrety PKWN dały fundament nowego sądownictwa wojskowego oraz organizacji paramilitarnych, w tym Milicji Obywatelskiej utworzonej w dniu 7 października 1944 roku.
Mimo iż aktów prawnych wydawanych przez KRN nie można było w tym czasie uznać za legalne, 31 grudnia 1944 roku organ podjął niezwykle ważne uchwały, które wymagają omówienia. Najpierw przewodniczący KRN został przemianowany na Prezydenta KRN. Stanowisko to powierzono Bolesławowi Bierutowi. Następnie podjęta została uchwała o utworzeniu Rządu Tymczasowego, na czele którego stanął Edward Osóbka-Morawski. Już 4 stycznia Rząd Radziecki uznał nowy gabinet, akredytując ambasadora ZSRR przy Rządzie Tymczasowym. 23 kraje dysponujące placówkami dyplomatycznymi w Moskwie zostały natychmiast poinformowane o utworzeniu nowego obozu politycznego. W efekcie na terytorium wyzwalanym przez Armię Czerwoną powstał konkurencyjny względem Rządu Emigracyjnego ośrodek, który uzurpował sobie prawo do stanowienia reprezentacji narodu polskiego w ramach naczelnych władz. Jak już podkreślano, akty te nie znajdowały oparcia w Konstytucji kwietniowej ani w żadnych innych aktach prawnych o niższej randze. Były zatem przejawem niesankcjonowanej prawnej samowoli, która wynikała jednak ze sprzyjającego ośrodkowi komunistycznemu układu sił na wyzwalanych terytoriach przedwojennej II RP. Powołanie do życia Rządu Tymczasowego, wbrew polskiemu porządkowi prawnemu, wyznaczyło początek dominacji władz komunistycznych, tworząc fundament upadku Rządu Emigracyjnego.
W lutym 1945 roku członkowie Rządu Tymczasowego przenieśli się z Lublina do wyzwolonej przez Armię Czerwoną Warszawy, gdzie zainstalowano siedzibę nowych władz. W tym czasie na oswobodzonych terenach instalowano już administrację podległą komunistom. Przy jej tworzeniu wykorzystywano działania aparatu wojskowego i milicyjnego, dzięki którym możliwe było wyparcie dotychczasowych struktur Polskiego Podziemia. W wielu wypadkach dochodziło do starć z członkami Armii Krajowej. Jawnym pogwałceniem prawa międzynarodowego w marcu 1945 roku było pojmanie czołowych działaczy Polskiego Podziemia przez NKWD i wywiezienie ich do Moskwy, gdzie zorganizowany został pokazowy „proces szesnastu”. W jego wyniku znaczna część polityków i wojskowych została skazana na wieloletnie kary więzienia. Trzech ze skazanych nie dożyło zwolnienia z więzienia, tracąc życie w niewyjaśnionych okolicznościach.
Ostateczne usankcjonowanie utworzenia nowego ośrodka władzy nastąpiło 21 czerwca 1945 roku w czasie prac alianckiej komisji trójstronnej. Na mocy ustaleń Rząd Tymczasowy został przemianowany na Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN). W jego skład weszli głównie politycy wywodzący się z kręgów PPR, do których dokooptowano część przedstawicieli obozu londyńskiego ze Stanisławem Mikołajczykiem na czele. W kolejnych tygodniach TRJN został uznany przez większość państw, w tym członków koalicji alianckiej.
Fotografia tytułowa: Bolesław Bierut, już jako prezydent RP, podczas przemówienia na jesiennej sesji Sejmu RP w 1948 roku (NAC).
