Delegatura Rządu na Kraj pełniła niezwykle ważną rolę jako przedstawiciel obozu londyńskiego w terenie, sprawując doniosłe funkcje administracyjne, polityczne oraz wykonawcze. W praktyce była ona drugim ważnym ogniwem Państwa Podziemnego, koncentrując w sobie struktury władzy cywilnej.
Delegatura Rządu na Kraj formowała się w dużej mierze samorzutnie, jednak przy akceptacji ośrodka emigracyjnego. Początkowo reprezentacja polityczna działała jako Główny Komitet Polityczny, następnie jako Delegatura Zbiorowa, by wreszcie w grudniu przerodzić się w Delegaturę Rządu. Już 18 czerwca 1940 roku w depeszy Rządu Emigracyjnego usankcjonowano powstanie Głównego Komitetu Politycznego (GKP). 26 lipca 1940 roku wydał on „Nakazy Chwili”, w których zawarto niezwykle ważne sformułowanie sytuujące delegaturę wśród naczelnych władz krajowych jako „Reprezentację Rządu Polskiego na Obczyźnie”.
W pierwszej fazie tworzenia nowych władz polskich obsadzanie stanowisk polegało głównie na mianowaniu osób znanych bądź rekomendowanych. Nie prowadzono w tym czasie szczegółowej weryfikacji potencjalnych urzędników. Dopiero po wydaniu zarządzenia premiera z marca 1940 roku służby kontrwywiadowcze miały obowiązek opiniowania poszczególnych kandydatów. Następnie Prezydium Rady Ministrów i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych opracowały szczegółowe wytyczne dotyczące bezpieczeństwa działaczy pozostających w okupowanym kraju. Zgodnie z instrukcjami niezbędne było:
– posługiwanie się pseudonimami i kryptonimami
– szyfrowanie korespondencji
– wyposażanie kurierów i emisariuszy w fałszywe życiorysy i dokumenty
– kamuflowanie procesu szkolenia kurierów i emisariuszy
W późniejszym okresie, wraz z rozbudową struktur cywilnych i wojskowych Polski Podziemnej, działalność w zakresie bezpieczeństwa konspiratorów pełnił Inspektorat Bezpieczeństwa Wewnętrznego przy Delegaturze Rządu na Kraj. Nie uchroniło to jednak członków Polskiego Podziemia od szeregu bolesnych wpadek, tzw. „wsyp”, w czasie których dekonspiracji uległo wielu żołnierzy i cywilów współpracujących z ZWZ-AK.
Pod względem organizacyjnym Delegatura Rządu na Kraj podlegała Rządowi Emigracyjnemu, stając się pionem cywilnym Państwa Podziemnego. Kolejni delegaci organizowali struktury podległej im organizacji na wzór przedwojennego rządu. Powołane zostało Biuro Prezydialne oraz Sekcja Budżetowo-Finansowa, nad którą nadzór sprawowała Naczelna Izba Kontroli o kompetencjach zbliżonych do NIK z okresu II RP. Struktury delegatury dzieliły się na departamenty – odpowiedniki przedwojennych ministerstw. Największe znaczenie odgrywał Departament Spraw Wewnętrznych. Obok niego funkcjonowały jeszcze Departament Informacji i Prasy, Departament Oświaty i Kultury, Departament Pracy i Opieki Społecznej, Departament Przemysłu i Handlu, Departament Rolnictwa, Departament Sprawiedliwości oraz powoływane później Departament Likwidacji Skutków Wojny, Departament Robót Publicznych i Odbudowy i Departament Obrony Narodowej utworzony dopiero w listopadzie 1944 roku. Departamenty dzieliły się na sekcje bądź referaty zajmujące się określonymi sprawami, nierzadko zlecanymi przez Rząd Emigracyjny. Do obowiązków delegatury należało raportowanie o sytuacji w okupowanym kraju oraz współpracy z pionem wojskowym i Kierownictwem Walki Cywilnej (KWC). Delegat Rządu na Kraj i komendant Armii Krajowej mianowali bowiem swojego pełnomocnika, który pełnił funkcję dowódcy KWC. Nadzorował on głównie kwestie społeczne, współpracując z Społeczną Organizacją Samoobrony, pełnił funkcje doradcze, koordynując wspólne wysiłki przeciwko okupantowi i wreszcie odpowiadał za część podziemnego sądownictwa zgromadzonego wokół Komisji Sądzących Walki Cywilnej. KWC organizowało również liczne akcje manifestacyjne i zbrojne wymierzone w okupacyjny aparat przymusu.
Fotografia: pierwsze dni sierpnia 1944 roku w Warszawie. Patrol por. Stanisława Jankowskiego ps. „Agaton” z batalionu „Pięść” na pl. Kazimierza Wielkiego w drodze do Śródmieścia. Źródło: Wikipedia/Stefan Bałuk, domena publiczna.
