Podobnie jak niemiecki nazizm faszyzm zrodził się we Włoszech z politycznej potrzeby chwili będącej następstwem skutków I wojny światowej. Mimo iż Włochy znalazły się w grupie zwycięskich państw, włoskie społeczeństwo nie miało poczucia faktycznej wygranej. Na fali zniechęcenia, zniecierpliwienia i rosnącego buntu powstał ekstremistyczny ruch, którego przywódcy umiejętnie wykorzystywali nastroje prowadzące do niemal bezkrwawej rewolucji.
Wspólne korzenie faszyzmu i nazizmu
Powstanie ruchu faszystowskiego było przede wszystkim kwestią powojennej aktywności włoskich socjalistów, ale jego źródeł należy się doszukiwać u schyłku poprzedniego stulecia. Przejście między wiekami zrodziło nowe koncepcje, których autorzy głosili światopoglądowy kryzys okresu fin de siècle. Nowe teorie opierały się na emocjonalizmie, witalizmie i subiektywizmie, kwestionując charakterystyczne dla okresu pozytywizmu racjonalizm i materializm. W tym samym czasie szczególnym zainteresowaniem cieszyły się koncepcje filozofów Fryderyka Nietzsche i Artura Schopenhauera. W najbardziej kształtującym B. Mussoliniego okresie 1904-1914 był on wiernym czytelnikiem naukowych rozpraw niemieckich myślicieli. Interesowały go również elitarne teorie Vilfreda Pareto, który później stał się jednym z ojców chrzestnych faszystowskiej ekonomii, a także silnym wsparciem dla idei autorytetu i emocjonalizmu w polityce. Poglądy B. Mussoliniego kształtowały także koncepcje Niccolo Machiavellego, od którego przejął między innymi koncepcję silnego, autorytarnego władcy. Tworzenie ideologii faszystowskiej jest przykładem zmieszania różnych, nierzadko mocno odmiennych, koncepcji oraz poszukiwania inspiracji wpisujących się w zasadniczą myśl doktrynalną ideologii. Punktem kulminacyjnym ewolucji włoskiego faszyzmu był rok 1919 i ostateczne odejście od doktryny socjalistycznej. Początkowe idee zostały następnie zamienione we włoski nacjonalizm i coraz wyraźniejszy zwrot ku autorytaryzmowi, które w późniejszym czasie stały się osią spajającą włoski faszyzm i niemiecki nazizm.
Tuż po wojnie faszyzm odwoływał się do treści demokratycznych, jednakże już w 1920 roku włoscy faszyści zaczęli odchodzić od pierwszych ideałów, kierując się coraz bardziej w stronę systemu antydemokratycznego i antyliberalnego. W tym samym czasie faszyzm jednoznacznie opowiedział się po stronie prawicy, coraz bardziej oddalając się od nurtu socjalistycznego. Wytworzona po zakończeniu I wojny światowej sytuacja społeczno-ekonomiczna stworzyła grunt pod ideologiczny konflikt między rewolucyjną lewicą i nie mniej rewolucyjną prawicą. Konflikt, który oparty był na próbie pozyskania szerokich mas ludności skłonił faszystów do zajęcia stanowiska kontrrewolucyjnego i reakcjonistycznego. W opinii Cesare Rossiego, bliskiego współpracownika B. Mussoliniego, była to jedyna szansa na przetrwanie starcia z socjalistami.
Nie był to jedyny związek faszyzmu z innym systemem filozoficznym. Po I wojnie światowej faszyści nawiązali współpracę z włoskimi futurystami, którzy postulowali odrzucenie tradycji i historii i aktywne spojrzenie w przyszłość. Pierwszy i najbardziej znany manifest futurystów sformułował poeta Filippo Marinetti. Ruch miał charakter artystyczny i polityczny i początkowo silnie wspierał dążenia B. Mussoliniego, aktywnie uczestnicząc w akcjach bojówkarskich. Mimo iż mariaż faszyzmu z futuryzmem nie przetrwał próby czasu a oba ugrupowania rozeszły się w 1920 roku, F. Marinetti był ważną postacią ruchu faszystowskiego. W 1929 roku Duce mianował go nawet jednym z członków Accademia d’Italia, intelektualnej grupy kształtującej myśl naukową i artystyczną faszystowskich Włoch. Stworzenie silnego zaplecza, a następnie stłamszenie opozycji i wypracowanie czołowej pozycji w ruchu faszystowskim umożliwiło B. Mussoliniemu uzyskanie niemal całkowitej dominacji. Rozpoczął konsekwentne starania o odnowę państwa, domagając się głębokich reform, zarówno w warstwie politycznej, jak i społecznej.
Militaryzacja społeczna
Ważnym elementem ruchu Fasci były Związki Kombatanckie. Fasci Italiani di Combattimento początkowo grupowały kombatantów i weteranów niedawnego konfliktu, bazując na silnym rozczarowaniu tej grupy społecznej. W tym kontekście faszyzm zrodził się w atmosferze buntu i miał charakter antysystemowy. W 1921 roku ruch został przekształcony w Narodową Partię Faszystowską, której bojówki Czarne Koszule dokonywały czystek i zwalczały komunistów, syndykalistów i socjalistów. 29 października 1922 roku faszyści dokonali udanego zamachu stanu. Obawiając się rozruchów, włoski król Wiktor Emmanuel III zdecydował się powierzyć B. Mussoliniemu funkcję premiera. Marsz na Rzym stał się jednym z przykładów faszystowskiej mitologii i podobnie jak rocznica puczu monachijskiego w Niemczech był corocznie uroczyście celebrowany.
Przejęcie władzy przez faszystów wiązało się z daleko idącymi reformami państwa, które przeprowadzano jednak selektywnie. Nie wszystkie sektory dotknęły zmiany. Izraelski historyk i badacz Fasci Zeev Sternhell komentuje zjawisko słowami: „Kiedy faszyści włoscy przejęli władzę, pozostawili praktycznie nietknięte wszystkie struktury administracyjne i sądownicze. Zmieniła się elita władzy, Włochy stały się policyjną dyktaturą, ale państwo nie zajmowało się wszystkim i wszędzie”. Faszyści zbudowali we Włoszech państwo autorytarne, ale ich autorytaryzm znacząco różnił się od autorytaryzmu innych krajów, szczególnie nazistowskich Niemiec. W ciągu dwudziestu lat sprawowania władzy B. Mussolini starał się odtworzyć włoskie Imperium, próbując zbudować silną władzę wewnętrzną i angażując w liczne konflikty polityczne i militarne. Upadek jego dyktatury w 1943 roku był klęską nie tylko Duce, ale i całego ruchu faszystowskiego, który w ostatecznym rozrachunku nigdy nie osiągnął postulowanego, modelowego stanu.
Fotografia: Benito Mussolini (Wikipedia, domena publiczna).
Zobacz drugą część opracowania
„Podstawowe założenia faszyzmu”
