Omówienie ewolucji i założeń narodowego socjalizmu wymaga w pierwszej kolejności odwołania się do historii powstania doktryny. Nazizm nie pojawił się bowiem samorzutnie, będąc naturalną konsekwencją ewolucji światopoglądowej, dla której fundament stanowiły nacjonalizm, antysemityzm, rasizm, a przede wszystkim włoski faszyzm. W konsekwencji jest uznawany za ideologię eklektyczną, łączącą elementy innych koncepcji, swego rodzaju zlepek poglądów, nierzadko wyrwanych z kontekstu i wewnętrznie sprzecznych.
Zlepek pomysłów i koncepcji
Narodowy socjalizm został zbudowany w oparciu o krytykę innych doktryn, a jego podstawę stanowiły teoretyczne rozważania Adolfa Hitlera zawarte w książkowym manifeście z 1925 roku zatytułowanym Mein Kampf („Moja walka”). Późniejszy przywódcy III Rzeszy nakreślił w ten sposób program partii nazistowskiej, który następnie konsekwentnie realizowano na terenie III Rzeszy i państw okupowanych. „Narodowy socjalizm” to zlepek dwóch słów stanowiących podstawę doktryny. Jej fundamentem stała się wizja państwa nacjonalistycznego hołdującego zasadom jedności, etniczności i społecznego kolektywizmu. Wykształcenie nazizmu było w dużej mierze konsekwencją ewolucji poglądów znacznej części niemieckiego społeczeństwa niezadowolonego z wyniku I wojny światowej w postaci arbitralnych rozstrzygnięć zwycięskich mocarstw. Bolesna w skutkach przegrana Niemiec była początkiem drogi ku nowym ideom i przywódcom hołdującym chwytliwym hasłom o odrodzeniu potęgi Tysiącletniej Rzeszy i konieczności odbudowy imperium. A. Hitler odwoływał się do socjalizmu z powodów pragmatycznych, szermując tym hasłem w zależności od potrzeb. Sam siebie zwykł określać jako socjalistę, co miało stanowić przeciwwagę dla partyjnych przeciwników, rzekomych marksistów utożsamianych przez niego z bolszewikami. Przez termin „socjalizm” rozumiał natomiast narodową wspólnotę interesów, której winny podporządkować się jednostki. Był to niewątpliwie element dość swobodnego interpretowania doktryn politycznych i dostosowywania ich do koncepcji nazistowskich.
W 1919 roku działalność rozpoczęła Niemiecka Partia Robotnicza (DAP – Deutsche Arbeiterpartei). Na jej czele stanął Anton Drexler, który wraz z Karlem Harrerem sformułował pierwszy manifest programowy, głosząc hasła antysemickie i ksenofobiczne. DAP starała się zwracać przede wszystkim do weteranów I wojny światowej, upatrując w nich grupę społeczną najsilniej rozczarowaną dotychczasową polityką Niemiec. Ludność żydowską obarczano winą za znaczną część niepowodzeń militarnych, domagając się wypędzenia przynajmniej części ich hermetycznej społeczności. Ze względu na brak odpowiednich struktur, słabą organizację wewnętrzną oraz brak charyzmy i zmysłu oratorskiego niewyrazistych przywódców partia nie zyskała popularności, choć jej radykalne hasła już wtedy, w dobie głębokich zmian społecznych, gospodarczych i politycznych, powinny były trafić na podatny grunt. Z pierwszym okresem działalności DAP wiąże się jednak sformułowanie terminu i podstawowych założeń narodowego socjalizmu. W późniejszym czasie zostały one twórczo rozwinięte przez A. Hitlera, który we wrześniu 1919 roku został członkiem partii, a następnie współtworzył jej nowe struktury już pod nazwą Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (NSDAP – Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei).
Faszystowska geneza
Powstanie narodowego socjalizmu jest powszechnie wiązane z modyfikacją doktryny faszystowskiej, która w okresie międzywojennym zdominowała Włochy, prowadząc do dyktatury Benito Mussoliniego. Włoskie wzorce w postaci społecznej odnowy moralnej, kultu państwa, imperializmu, militaryzmu, kolektywizmu, antyliberalizmu, antydemokratyzmu oraz antykomunizmu są powszechnie uznawane za jeden z fundamentów narodowego socjalizmu, który można nazwać specyficzną, niemiecką formą faszyzmu. Szczegółowe rozważania dotyczące podobieństw i różnic między obiema doktrynami zostaną przedstawione w kolejnej części opracowania. W tym miejscu należy jeszcze zaznaczyć, iż naziści przeszli trudną drogę od niewielkiego ugrupowania konspirujących antysystemowców do potężnej organizacji, która w 1933 roku najpierw przejęła władzę w drodze wyborów, a następnie stworzyła totalitarny reżim podporządkowany zróżnicowanej i wieloaspektowej ideologii.
Warto podkreślić, iż stosowane popularnie terminy „nazista” i „nazizm” wywodzą się od angielskich słów nazi oraz nazism i na gruncie języka polskiego są uznawane za kalkę językową. Literaturoznawca i lingwista Franz Heinrich Mauttner określił słowo nazi jako replikę językową terminu sozi używanego na określenie socjaldemokraty. Leo Spitzer uznał, iż nazi pochodzi od pierwszych dwóch sylab słowa national. Określenie nazi bez politycznej konotacji pojawiło się już w XIX wieku w tekście burleski Eulenspiegel autorstwa Johanna Nestroya. Początkowo kojarzyło się z niezdarnym, średnio rozgarniętym fajtłapą i występowało w dialektach południowej części Niemiec. Trudno jednak dopatrywać się tego typu inspiracji zważywszy na nazistowskie przeświadczenie o boskim posłannictwie i wyższości deklarowanych poglądów. Dopiero wraz z pojawieniem się doktryny narodowego socjalizmu określenie nabrało nowych znaczeń, tracąc poprzednie powiązania i stając się zbiorczym terminem opisującym członków partii nazistowskiej.
Fotografia tytułowa: Ernst Röhm w 1924 roku (Wikipedia/Library of Congress, domena publiczna).
Zobacz drugą część opracowania
„Naziści w Niemczech”
