Franz Novak (1913-1983) – nazistowski funkcjonariusz, SS-Hauptsturmführer, jeden z bliskich współpracowników Adolfa Eichmanna, koordynator transportów do niemieckich obozów koncentracyjnych.
Urodził się 13 stycznia 1913 roku w Wolfsbergu, na terenie austriackiej Karyntii. Tereny te położone w górzystym krajobrazie to przede wszystkim obszary uprawne, a ludność zamieszkująca Wolfsberg pracowała w tym czasie głównie w przemyśle rolniczym. Ojciec Franza, Josef, był maszynistą lokomotywy, co dawało mu wysoką pozycję w wioskowej hierarchii. Przedwcześnie opuścił świat i osierocił młodego Novaka, gdy ten miał sześć lat. Franzowi pozostały jednak silne wspomnienia, a część badaczy skłaniała się do tezy, iż zaangażowanie w kwestie transportowe było spuścizną po zawodzie ojca. Matka, Aloisia Ogrinig, postanowiła ponownie wyjść za mąż w 1928 roku. Ojczym Franza miał dokładnie to samo imię – Franz. Rodzina Novaków (Franz miał brata Josefa) została zwiększono o kolejnych dwóch braci przyrodnich, Ernsta i Roberta. Młody Novak uczył się w miejscowej szkole powszechnej (Volksschule), gdzie skończył pięć klas. Następnie uczęszczał do trzech klas szkoły średniej. Dał się poznać jako uczeń pilny i sumienny, wykazywał się sporym zainteresowaniem poruszanymi zagadnieniami, szczególnie umiejętności wykazywał na polu sportowym. Wraz z narastającą popularnością narodowych-socjalistów, także Franz postanowił zaangażować się w ich działalność, która na pierwszy rzut oka wydawała się być niezwykle ciekawa. W październiku 1928 roku wstąpił do Hitlerjugend, gdzie spodziewał się rozwinąć swoje sportowe pasje. O zaangażowaniu politycznym Franza w tym okresie wiemy niewiele. 1 marca uzyskał członkowstwo w partii NSDAP, którą kierował Adolf Hitler. Już w lipcu partia została zdelegalizowana na terenie Austrii, co skłoniło Novaka do działalności konspiracyjnej. W kwietniu został zresztą przyjęty do SA, gdzie szybko zaczął piąć się po szczeblach kariery. Zyskał sobie nawet miano lokalnego przywódcy grup działających w okolicach Wolfsbergu. Jego teksty publikowano także w lokalnej gazetce „Vormarsch”, przedłużeniu narodowosocjalistycznej ideologii. W lipcu 1934 roku naziści przeprowadzili nieudaną próbę przejęcia władzy w Austrii. Także Frank zaangażował się w krótkotrwałe walki, bez większego rezultatu. Po nieudanym puczu Novak musiał uciekać do Jugosławii. Rebelia zakończyła się klęską nazistów, choć odnotowano, iż Frank dość śmiało poczynał sobie na polu walki. Za granicą jugosłowiańską wolfsberczycy zostali aresztowani i rozbrojeni. W listopadzie odesłano ich z naprędce zorganizowanych obozów na terytorium III Rzeszy. Szlak ten przebył również Franz Novak. W 1937 roku krótko (około dwóch miesięcy) służył w Legii Austriackiej, uzyskał też stopień SA-Hauptsturmführera. Po zakończeniu służby rozpoczął poszukiwania pracy w Wiedniu. Po kilku niepowodzeniach uzyskał stanowisko przy sortowaniu kartotek. Wreszcie trafił do Centralnego Urzędu ds. Emigracji Żydowskiej, gdzie poznał Adolfa Reichmanna. Mniej więcej w tym samym czasie (1938 rok) wstąpił do SS. Relacje dotyczące tego tematu są różnorodne. Narosło sporo wątpliwości związanych z przyjęciem Novaka do organizacji. Być może wszystko sprowadzało się do przypadku. Wydaje się jednak, iż para Novak-Eichmann składała się z dwóch ambitnych jednostek, które chciały piąć się po szczeblach kariery w nazistowskiej hierarchii służbowej. Do tego potrzebny był awans, który w SS, przy dużym zaangażowaniu ideologicznym i zdolnościach organizacyjnych, mieli zapewniony. W okresie bezpośrednio poprzedzającym wojnę w Wiedniu trwała czystka etniczna. Żydów masowo wywożono z miasta, w czym niemały udział miał Eichmann. Nieznana jest natomiast rola Novaka, który w jakimś stopniu był zaangażowany w ten proceder, jednak nie wiadomo, w jakim charakterze. W marcu 1939 roku Novak i Eichmann zostali przeniesieni do Pragi. Tam we wrześniu powstało Centralne Biuro ds. Emigracji Żydowskiej, dla którego wzór stanowiły doświadczenia wiedeńskie. 20 grudnia 1939 roku Novak został odwołany do Berlina przez RSHA. Tam wszedł w skład biura Eichmanna w Urzędzie ds. Kwestii Żydowskiej, które zajmować się miało sprawami transportu ludności żydowskiej. Zadaniem Novaka była organizacja i kontrolowanie procesu przemieszczania Żydów – przede wszystkim do rozbudowywanych obozów koncentracyjnych, gdzie wkrótce czekała ich śmierć. Franz Novak być może nie zdawał sobie sprawy, iż jego działalność może przyczynić się do eksterminacji tysięcy ludzi. Z zapałem zabrał się do nowego zadania wyznaczonego mu przez Eichmanna, angażując do tego funkcjonariuszy SS i Gestapo. Jak pisze Berndt Rieger („Zawiadowca śmierci”): „Uzgadniał udostępnianie pociągów, informował odpowiednie instytucje o ich przybyciu, zapewniał im straż, sprawdzał zgodność z rozkładem odjazdów i przyjazdów, a przede wszystkim podawał do wiadomości miejsca docelowe. Dlatego w ciągu następnych lat Novak jako jedyny w całej Rzeszy wiedział o rozmiarach, postępach i skuteczności ostatecznego rozwiązania. Znał liczby deportowanych osób, wiedział, dokąd zostali przywiezieni, rejestrował pociągi i ładunki zrabowanych dóbr, które przywożono z obozów koncentracyjnych i obozów zagłady. Tworzył raporty dla Eichmanna, który część danych przekazywał do wyższych urzędów. Novak był nie tylko dobrze poinformowany, zyskiwał także nieograniczoną władzę nad ludźmi. Otrzymywał dane dotyczące ludzi, których należy deportować i określał liczbę wagonów, do których zostaną oni załadowani. Ustalał, dokąd i w jakim czasie pojadą poszczególne pociągi oraz w jaką ilość pożywienia i wody zostaną wyposażone. Wyznaczał, ile razy, na jak długi czas i gdzie będą mogły się zatrzymać”. Jak zatem widzimy, kompetencje Novaka były niezwykłe, gdy idzie o proces przygotowań do eksterminacji. 18 grudnia 1941 roku Franz wziął ślub z Kathe Spottke, którą spotkał w kuchni zakładowej Izby Teatralnej Rzeszy przy ul. Keithstrasse 11, gdzie jadał obiady. Zamieszkali razem, zajmując domostwo przy ul. Speyererstrasse 3. W okresie 1942-44 Novak niemal nieustannie przebywał w Berlinie, kierując transportami. Współpracował przy tym z rozmaitymi urzędnikami, także obozowymi władzami, które informowały go o możliwościach przyjmowania więźniów, co miało związek z likwidowaniem pozostających na terenie obozów. Novak, kiedy to było potrzebne, mógł wstrzymać transport ze względu na brak miejsc. Doskonale orientował się, jakie są miejsca przeznaczenia ludności żydowskiej i co tam się dzieje. Dysponował raportami oraz relacjami świadków, którzy donosili o masowej eksterminacji. Mimo tego zadecydował, iż do transportów (chociażby z Francji) włączone zostaną dzieci, co eufemistycznie określał w raportach „Żydzi różnego rodzaju”. Uczestniczył w procesie deportacji Żydów greckich. W 1944 roku organizował transporty Żydów węgierskich, przewożąc ponad 476 tys. ludzi w nieludzkich warunkach, z których większość trafiła do Auschwitz, gdzie ogromna część została bestialsko zamordowana. Kwaterował w tym czasie w Budapeszcie, skąd pochodzi sporo relacji ludzi, którzy mieli styczność z niemieckim oficerem. U schyłku wojny Novaka nie naszły refleksje dotyczące jego zbrodniczej działalności. W kwietniu 1945 roku został wysłany do Pragi, gdzie przebywał już Eichmann. Następnie jego relacje dotyczące kolejnych tygodni są niezbieżne. W ostatnich dniach wojny przybył do Altaussee na terenie austriackiej Styrii. Tam zamieszkiwał pod przybranym nazwiskiem Ewald Tragbauer. Nie niepokojony przez nikogo ukrywał się przed wymiarem sprawiedliwości, choć już podczas Procesów Norymberskich kilkukrotnie wymieniono jego nazwisko jako człowieka odpowiedzialnego za dramat ludności żydowskiej. Dopiero w lipcu 1957 roku Novak pojawił się w Wolfsbergu, gdzie złożył podanie o „przywrócenie tożsamości”, ujawniając się i licząc na objęcie amnestią z 1957 roku. Gdy otrzymał obywatelstwo, postanowił zamieszkać nieopodal Wiednia w miejscowości Langenzendorf przy ul. Wienerstrasse 10. Pracował w tym czasie w drukarni. 20 stycznia 1961 roku upomniał się o niego wymiar sprawiedliwości. Novak został aresztowany i wkrótce postawiono go przed sądem pod zarzutem zbrodni wojennych. 18 grudnia 1964 roku zapadł wyrok skazujący Novaka na osiem lat więzienia, dzień głodówki i pół roku prac przymusowych. W 1966 roku zapadł wyrok uniewinniający, a byłego zawiadowcę śmierci zwolniono z aresztu. Dopiero w dwa lata później ponownie rozpoczęto proces, który zakończył się po dwóch latach. Wreszcie w grudniu 1969 roku Novaka skazano na dziewięć lat więzienia oraz jeden dzień głodówki raz na cztery lata. 13 kwietnia 1972 roku wyrok uprawomocnił się orzeczeniem Sądu Najwyższego. Novak cierpiał w tym czasie na poważne dolegliwości zdrowotne, które z wiekiem dokuczały mu coraz bardziej. Już w 1974 roku przedstawił zaświadczenie o niezdolności odbywania dalszej kary. Prezydent Austrii Rudolf Kirchschläger podpisał dokument ułaskawiający i Novak wyszedł na wolność, gdzie ponownie pracował w przemyśle drukarskim, tym razem w charakterze korektora. W 1978 roku przeszedł na emeryturę. Zmarł 21 października 1983 roku.
