Wojenne losy żydowskich obywateli Polski to przede wszystkim zbiór licznych tragedii, dla których kierunek wyznaczała antysemicka polityka okupanta. Mieszkańcy Przedborza także konfrontowali się z okupacyjną rzeczywistością, która trwale naznaczyła tamtejsze relacje międzyludzkie, a której kulminacją były represje i zbrodnie.
Żydzi w Przedborzu pojawili się już w średniowieczu. W międzywojennej Polsce stanowili większość mieszkańców tej miejscowości.
1 września 1939 roku, wraz z atakiem niemieckiej III Rzeszy na Polskę, rozpoczęła się II wojna światowa. Przedbórz już w pierwszych dniach stał się celem niemieckich ataków. Wśród obrońców Przedborza znajdowali się zarówno Polacy jak i Żydzi. Liczba ofiar walk wyniosła 33 mieszkańców miasta. Dnia 3 września Niemcy zajęli miasto i zniszczyli drewnianą synagogę.
Wśród niemieckich represji wymierzonych w Żydów na początku okupacji Przedborza należy wskazać m.in., obcinanie bród, przymusową pracę przy odbudowie mostu na Pilicy, zmuszanie do śpiewania – Śmigły-Rydz nie zrobił nic, a nasz Hitler złoty, nauczy nas roboty – oraz wprowadzony 1 grudnia 1939 r. obowiązek noszenia opaski z Gwiazdą Dawida.
Klęska Polski w starciu z niemiecką III Rzeszą i faszystowską Słowacją, a od 17 września 1939 r. też z siłami Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich spowodowała rozbiór Polski. Tereny Polski zostały podzielone na część przypadającą III Rzeszy, komunistycznej Rosji, Litwie oraz Słowacji. Część ziem, która przypadła Niemcom została bezpośrednio włączona w skład III Rzeszy, a z pozostałych zostało powołane Generalne Gubernatorstwo.
W związku z wyżej wspomnianymi zmianami Przedbórz wszedł w skład Dystryktu Radomskiego, który był częścią Generalnego Gubernatorstwa. Dnia 10 stycznia 1940 r. niemieckim komisarzem miasta (stadtkommissar) Przedborza został Hugon Oskar Kunig. Getto w Przedborzu powstało na mocy decyzji podjętej 27 lutego 1940 r., przez Kreishauptmana Gustava Albrechta z Końskich. Wyznaczony został termin zakończenia przesiedlenia przedborskich Żydów tj. do 15 marca 1940 r. Teren getta obejmował – obustronnie ulicę Trytwę i Leśną, sięgającą wzdłuż ul. Częstochowskiej aż po Śreniawę. Początkowo getto nie było zamknięte. Dzięki czemu niektórym Żydom udawało się dokonywać zakupów żywności po za gettem. Sytuacja zmieniła się po tym jak pod koniec 1941 r. getto zostało zamknięte.
Z niemieckiego polecenia w getcie w Przedborzu powstała Rada Starszych Gminy Żydowskiej w Przedborzu, czyli Altestenrat in Przedborz (Rada Starszych) oraz Żydowska Służba Porządkowa (dalej ŻSP). Wśród członków Rady Starszych znalazł się: Juda Kamiński, Dawid Frydman, Lejbuś Lewenberg, Szachta Rozencwajg, Azryl Światły (Światler), Josek – Eliasz Rapoport, Załma Szpiro, Lejzor Lizband, Izrael Blumenzon, Majer Heller. Siedziba znajdowała się w domu przy ulicy Leśnej 19. Do obowiązków Rady Starszych należała regulacja życia społecznego Żydów oraz sporządzenie spisu ludności żydowskiej, z podziałem na płeć, działalność zawodową i wiek:
– do 16 lat
– 16-20 lat
– powyżej lat 20.
W szeregach ŻSP znalazło się ok. 20 osób. Byli oni częściowo umundurowani i posiadali drewniane/gumowe pałki.
W maju 1940 r. w getcie w Przedborzu znalazło się ok. 1800 osób. W drugiej połowie 1941 r. liczba mieszkańców getta zwiększyła się do 3200 Żydów, z czego część była uchodźcami z Włoszczowej. W getcie, ze względu na jej powierzchnię panował tłok. Niejednokrotnie w jednej izbie mieszkało 10-15 osób. Większość z nich cierpiała biedę. Niektórzy mieszkańcy getta wykonywali przymusową pracę na rzecz niemieckiego przemysłu wojennego w warsztatach rzemieślniczych. Znajdowały się one przy ulicy Leśnej 19. Pracujący tam zajmowali się krawiectwem i rymarstwem. Dodatkowo w getcie znajdowała się Żydowska Samopomoc Społeczna. Jej przedstawiciele dzięki wsparciu od Jointu usiłowali pomagać najbiedniejszym np. poprzez wydawanie posiłków.
Jednym z zagrożeń, które czekało na Żydów (oprócz głodu) byli niemieccy żandarmi, który mordowali też Polaków oraz Romów.
W 1942 r. Niemcy rozpoczęli akcję Reinhardt, polegającą m.in., na wywożeniu mieszkańców gett do obozów zagłady. Dnia 9 października 1942 r. Żydzi z przedborskiego getta zostali wypędzeni do Radomska. Dnia 10 i 13 października 1942 r. transporty Żydów dotarły do niemieckiego obozu zagłady w Treblince. Z kolei ma terenie cmentarza żydowskiego w Przedborzu niemieccy okupanci dokonywali doraźnych egzekucji. Zagłada Żydów przeprowadzona przez niemieckich okupantów zakończyła wielowiekową obecność Żydów na ziemiach polskich, w tym w Przedborzu.
Pierwsze miesiące 1945 r. przyniosły też nieudaną próbą odbudowę żydowskiej społeczności w Polsce. W związku, z czym należy zaznaczyć kilkuletnią działalność Centralnego Komitetu Żydów w Polsce i partii politycznych.
W pierwszej połowie 1945 r. powstał Tymczasowy Komitet Żydowski w Końskich, jego przewodniczący został Jakub Rozen. Wśród członków zarządu znaleźli się: Sztern Szlama oraz S. Figlarczyk. Liczebność żydowskiej populacji w powojennym powiecie koneckim, do którego należał Przedbórz, w czerwcu 1945 r. wynosiła 43 a w listopadzie 1945 r. 27 osób.
W nocy z 27 na 28 maja 1945 r. miała miejsce w Przedborzu zbrodnia popełniona na osobach pochodzenia żydowskiego. Osobą, która miała bezpośredni udział w tym ataku był Kazimierz Jezierski, który w międzywojennej Polsce związał się z ruchem prawicowo-antysemickim. W dokonywaniu zbrodni Jezierski był najprawdopodobniej wspierany przez Mieczysława Króla, Stefana Hoffmana oraz Jana Marcińskiego. Atak nie wywołał żadnej próby obrony Żydów, zarówno ze strony funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej, osób cywilnych jak i żołnierzy Armii Czerwonej, których oddział stacjonował w okolicy Przedborza. Należy podkreślić, że niektórzy sprawcy zbrodni mieli za sobą przeszłość w Narodowych Siłach Zbrojnych. Wśród tych osób byli: Feliks Sokołowski, Józef Sokołowski oraz Jan Maciński. Należy wskazać, że istnieją źródła, które wskazują, że wśród osób, które przyczyniły się do zabójstwa przedborskich Żydów był Edmund Majchrowski, Wojciech Łazarz i Jan Gajzler. Wyżej wspomniane źródła znajdują się w zasobie Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej.
Motywem napastników był antysemityzm. Ich podstawowym celem było wymordowanie Żydów, którym udało się przeżyć czas II wojny światowej. Ofiarami byli przedwojenni mieszkańcami tego regionu tj. Przedborza i najbliższych okolic tej miejscowości. Żydowskie ofiary nie były związane z zwolennikami zmian, które zachodziły w powojennej Polsce. Były to osoby, które były ofiarami/świadkami Zagłady, która została przeprowadzona przez III Rzeszę i jej europejskich kolaborantów.
Najprawdopodobniej ofiarami byli: Josel Maszlak, Lejzor Lizband, Becalel Wyszyński, Sara Litwin, Chil Szolem Niepamiętny, Izrael Blumenzon, Szlomo Szwarc oraz Pincze Miedziński. Po ich dobytek ofiar został rozkradziony. Niewielki dobytek ofiar składał się przede wszystkim z ubrań, dwie stare maszyny czapnicze, pościel oraz roweru.
Prezentowany tekst związany jest z projektem naukowym, który zakończył się wydaniem książki pt. Antyżydowska zbrodnia w Przedborzu PYTANIA, ŹRÓDŁA, ODPOWIEDZI. Cytowany dokument znajduje się w Archiwum Akt Nowych (Ministerstwo Administracji Publicznej. Departament Polityczny. Wydział Narodowościowy, sygn. 786, Odpisy niektórych mordów i rabunków dokonywanych na obywatelach polski narodowości żydowskiej, k. 19- 21).
Odpisy niektórych mordów i rabunków dokonywanych na obywatelach polskich narodowości żydowskiej.
1/ W nocy z 26 na 27 marca rb. w m. Mordy pow. siedleckiego zastrzelono następujących Żydów: Garbarz Szymon, Garbarz Abram, Welkier Hersz, oraz 3 kobiety- Żydówki, nieznanego nazwiska. Żydówka nazwiskiem Furman została zarąbana siekierą.
2/ W nocy z 28 na 29 marca rb. we wsi Rudkach gm. Kornice pow. siedleckiego został zastrzelony nieznanego nazwiska Żyd, lat około 30.
3/ Dnia 2 IV rb. w nocy ostrzelono z broni maszynowej dom Chaima Fajgenbauma w Swoszowie pow. jasielskiego. Została ciężko ranna 43 letnia córka Fajgenbauma. Fajgenbaum od r. 1943 wraz z całą swą rodziną przebywał w lesie i na swą gospodarkę został wprowadzony przez miejscowego Komendanta Wojennego.
4/ 4 kwietnia rb. Kurczyński Czesław, Szafrański Witold i Stefański Zygmunt wraz z trzema nieznanymi osobnikami z Wierzbnika, napadli mieszkanie Wajnsztajna Efroima w Wąchocku, Kościelna 1 i zamordowali tam Wajsbluma Joska oraz Bryta Mendla.
5/ W dniu 6 kwietnia rb. w Kosowie Podlaskim pow. sokołowskiego zostali zabici następujący Żydzi: Siedlecki Hersz, lat 30; Majdenberg Icek lat 22; Jabłkowska Gita, lat 20.
Uprowadzeni: Wajnstein Szloma, lat 34, Fajgenbaum Sura, lat 54.
Ciężko ranni: Flam Rojza, lat 26; Makowski Lejb, lat 35.
Według posiadanych wiadomości napad ten został dokonany przez bandytów, pochodzących ze wsi Ceranów koło Kosowa Podlaskiego oraz ze wsi Kosów Ruski.
(…) 15/ Dnia 27 maja rb. w Przedborzu woj. łódzkiego zostało zamordowanych następujących 8 Żydów: Aleksandrowicz Chaim, Litmanowicz Alter, Lisband Lejzor, Wiernik Mojżesz, Salcberg Rajzla, Kornowa Estera, Korn Józef, Fogel Mendel.
(…) 29/ W odległości mniej więcej kilometra od Lublina w dniu 17 VIII rb. został zastrzelony Symcha Lejb Fajnzylber. Do zabójstwa przyznał się podobno ppor. Zółkowski z Milicji Obywatelskiej z Lublinie.
30/ Na 4-tym kilometrze od Bełżca pod Lublinem d dniu 22 VIII rb. zostali zastrzeleni Gajster Józef i Rozenberg Cyfa, ranni zaś Lajwand Chaim i Lajwand Elka.
31/ W ostatnich dniach sierpnia rb. we wsi Tokarnia pod Kielcami został zastrzelony niejaki Ryszard Lipowski. Żyd z pochodzenia.
Źródła:
Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Administracji Publicznej. Departament Polityczny. Wydział Narodowościowy, sygn. 786, Odpisy niektórych mordów i rabunków dokonywanych na obywatelach polski narodowości żydowskiej, k. 19- 21
Flisiak, Antyżydowska zbrodnia w Przedborzu PYTANIA, ŹRÓDŁA, ODPOWIEDZI, Chrzan 2024
Dominik Flisiak – doktor historii i autor książek: Działalność syjonistów-rewizjonistów w Polsce w latach 1944/1945- 1950, Lublin 2020, Wybrane materiały ideologiczne i propagandowe Syjonistyczno-Socjalistycznej Partii Robotniczej Poalej Syjon-Hitachdut. Przyczynek do badań nad lewicą syjonistyczną w pierwszych latach powojennej Polski (1944/45-1949/50), Chrzan 2021 oraz JAKOB STEINHARDT (1887-1968). Życie i działalność. Chrzan 2022.
Zdjęcie tytułowe: patrol SA strzyże włosy Żydowi – była to jedna w form represji stosowanych przez Niemców wobec ludności żydowskiej. Źródło zdjęcia: NAC.
