Jakob (Jacob) Steinhardt był żydowskim malarzem, który urodził się w 1887 r. Żerkowie. Zmarł w 1968 r. w Izraelu. Podczas swojej artystycznej działalności stworzył dzieła nawiązujące m.in., do tematyki zawartej w Biblii Hebrajskiej (Starego Testamentu), tradycyjnego żydowskiego życia w sztetlach Europy Środkowo-Wschodniej oraz mającego miejsce podczas II wojny światowej Holokaustu.
Tekst stanowi wyciąg najważniejszych informacji z książki „Jakob Steinhardt (1887-1968) Życie i działalność” autorstwa Dominika Flisiaka wydanej nakładem Stara Szuflada
Jakob Steinhardt urodził się 23 maja 1887 r. w Żerkowie. Był najstarszym z czwórki dzieci małżeństwa Josefa (Josepha) i Therese z domu Posener. Rodzice Jakoba zajmowali się kupiectwem i mieszkali w domu na rogu ulicy Jarocińskiej i Kościelnej. Wśród braci i sióstr Jakoba byli: Johanna (Hertha), Fritz oraz Selma.
Jakob już jako dziecko interesował się rysunkiem. W wieku pięciu lat miał rysować sceny bitewne a następnie portrety jego najbliższych, m.in., dziadka Wolfa, który miał być jego ulubionym członkiem rodziny. W 1896 r. Jakob rozpoczął naukę w berlińskim gimnazjum. Mimo czasu poświęcanego edukacji rozwijał swoje zamiłowanie do malarstwa, znajdował czas by wakacje spędzać w rodzinnym Żerkowie. W celu rozwijania swoich zainteresowań odwiedzał muzea oraz oddawał się lekturze czasopism poświęconych sztuce.
W 1906 r. Jakob uzyskał stypendium, które miało być przyznawane przez 8 lat. Dzięki tej pomocy finansowej mógł on w latach 1907-1909 studiować w znajdującym się w Berlinie Kunstgewerbe Museum (Muzeum Rzemiosła Artystycznego). Podczas studiów podjął naukę w malarskiej pracowni Lovisa Corintha, który był prekursorem ekspresjonizmu i w pracowni granicznej Hermanna Strucka. Praca naukowa w pracowni Corintha uświadomiła Jakobowi znaczenie koloru. Z kolei pobyt w pracowni Strucka pogłębił u Jakoba zainteresowanie grafiką warsztatową, zwłaszcza w technice suchej igły oraz akwaforty. W tym czasie Jakob poznał Samuela Hirszenberga i Ludwika Meidnera.
W 1912 r. Jakob wraz z wcześniej wspomnianym Meidnerem i Richardem Janthurem (1883-1956) założył w 1912 r. grupę Die Pathetiker (Patetycy). Grupa ta interesowała się malarstwem ekspresjonistycznym. Przedstawiciele Die Pathetiker uważali, że obraz powinien być wyrazem przeżyć i wewnętrznego bólu artysty. W swoich pracach inspirowali się sztuką gotycką oraz dziełami El Greco. Twórcy Die Pathetiker malowali sceny z życia rozwijających się miast, przez to znajdowali sposób na przedstawienie lęków a jednocześnie i fascynacji ludzi mieszkających w metropoliach. Należy odnotować, że Jakob wraz z współpracownikami korzystał też z tematyki biblijnej, przedstawiając wydarzenia związane z historią Kaina, potopem czy przejściem Żydów przez Morze Czerwone czy proroków takich jak Jeremiasz.
Będący świadkiem antysemickich nastrojów w Europie Jakob w 1913 r. stworzył kilka sztychów o takim samym tytule – Pogrom. Przedstawił w nich Żydów będącymi ofiarami antysemickich zajść. W tym samym roku stworzył drzeworyt – Zniszczenie, w którym zaprezentował miasteczko trawione przez pożar. Zapewne nie bez znaczenia na ówczesną twórczość Jakoba były wydarzenia rozgrywające się w Europie. Przykładem niech będą konflikty na Bałkanach, gdzie oprócz konfliktu między narodami, które wyzwalały się z tureckiej okupacji ścierały się interesy ówczesnych mocarstw (Austro-Węgry, Wielka Brytania, II Rzesza i Rosja carska).
W 1914 r. po wybuchu I wojny światowe Jakob został powołany do armii niemieckiej. Służył na terenach dzisiejszej Polski i Litwie tj. ziem będących w trakcie konfliktu światowego pod okupacją niemiecką. Podczas służby na froncie Jakob jest jednocześnie świadkiem niewyobrażalnych cierpień/trudów i obserwatorem sztetli, tradycyjnych żydowskich miasteczek. Najprawdopodobniej podczas służby wojskowej spotkał wówczas grupę sympatyków syjonizmu (żydowskiego ruchu odrodzenia narodowego), co spowodowało, że podjął naukę języka hebrajskiego i zaczął zastanawiać się nad emigracją do Palestyny. W 1917 r. jego rysunki z czasów służby na froncie odniosły spory sukces w Berliner Secession. Jakob zastał koniec wojny podczas służby na froncie na terenie dzisiejszej Macedonii. Po odbyciu służby wojskowej powrócił do Żerkowa, gdzie przez rok leczył się z powodu załamania nerwowego. W 1919 r. stworzył drzeworyt Tisha B’Av (czyli Tisza be-Aw). Tisza be-Aw jest w judaizmie dniem żałoby oraz postu przypadającym w rocznicę zburzenia przez władcę babilońskiego Nabuchodonozora Pierwszej Świątyni Jerozolimskiej w 586 r. p.n.e. i Drugiej Świątyni Jerozolimskiej. Została ona zniszczona przez wojska rzymskie w 70 r. n.e.. Można przypuszczać, że w zamyśle artysty tematyka drzeworytu miała odzwierciedlać stan europejskich społeczeństw po I wojnie światowej.
W 1920 r. Jakob ostatecznie wyjechał do Berlina. W wyniku przeżyć związanych z okropieństwami wojny Jakob skierował swoją uwagę w kierunku wykonywania drzeworytów. Ich tematyka ukazana w ekspresjonistycznej stylistyce przedstawiała tradycyjny sposób życia Żydów.
W okresie powojennym Jakob wykonał ilustracje książkowe m.in., do Hagady na święto Pesach i utworów Icchaka Lejba Pereca. Jego pracy były wówczas wydawane przez Verlag fur judische Kunst und Kultur Fritz Gurlitt. Instytucja ta była kierowana przez Karla Schwarza. Można przypuszczać, że pielęgnowana duchowość wypływającą z judaizmu obecna wśród niektórych Żydów w Żerkowie oraz szacunek, jakim darzył Jakob miejsce urodzenia sprawiły, że miejscowość ta była obecna wśród jego prac.
W połowie l. 20. XX w. Jakob powrócił do tematyki związanej z wielkomiejską sztuką, przez co nawiązywał do obecnego wówczas w sztuce niemieckiej nurtu Neue Sachlichkeit (Nowa rzeczywistość). W 1925 r. po raz pierwszy odwiedził wraz z córką oraz żoną Palestynę. W czasie wizyty, podczas, której przebywał w Jerozolimie z radością obserwował krajobraz, który był modelowany przez ostre światło. W latach 20. XX w. stworzył też drzeworyty inspirowane ekspresjonizmem belgijskim oraz związanym z grupą Die Brucke. Należy podkreślić, że czas od zakończenia I wojny światowej do przełomu l. 20/30 XX w. był okresem w historii Niemiec, podczas, którego społeczność żydowska przeżywała swoisty renesans. Miało to przełożenie na udział niemieckich Żydów w życiu artystycznym.
Na początku l. 30. XX w. w sprzeciwie wobec rozwoju sił hitlerowskich w Niemczech Jakob ponownie skoncentrował się na wątkach biblijnych. Na skutek narastających akcji antysemickich ze strony niemieckich faszystów, w 1933 r. wyemigrował wraz z córką i żoną do Palestyny. Jednym z bezpośrednich powodów wyjazdu było zdarzenie z pierwszych miesięcy 1933 r. Wówczas funkcjonariusze Oddziałów Szturmowych NSDAP zdemolowali dom Jakoba. Powodem, było podejrzenie, że w jego mieszkaniu miał znajdować się nadajnik radiowy. Artyście nic się nie stało, uratował go sąsiad, który jednocześnie był członkiem partii faszystowskiej. Można przypuszczać, że innym powodem opisanego wydarzenia było bezpodstawne oskarżenie Jakoba o sympatie komunistyczne.
Podczas wyjazdu do Palestyny Steinhardt z rodziną zatrzymał się w jugosłowiańskim kurorcie Bled gdzie sporządził skargę związaną z wydarzeniami, które spotkały go w hitlerowskich Niemczech; brak jednoznacznych informacji nie pozwala stwierdzić, czy pismo zostało wysłane. Po pewnym czasie przybycia artysty do Palestyny, do nowej ojczyzny dotarły skrzynie z jego rysunkami i obrazami, dzięki temu przetrwały czas zawieruchy wojennej. Należy zaznaczyć, że w marcu 1934 r. tj. kilka miesięcy po dotarciu artysty do Palestyny w Jerozolimie odbyła się wystawa jego dzieł. Z kolei w sierpniu 1939 r. na jednej z wystaw poświęconych palestyńskim Żydom zorganizowanej w Nowym Yorku przedstawiony został m.in., drzeworyt Jakoba pt. Moses (Mojżesz). W pierwszych miesiącach 1940 r. żona Jakoba odwiedziła Stany Zjednoczone Ameryki Północnej.
Wybuch w 1939 r. II wojny światowej, a w związku z tym zagłada europejskich Żydów dotknęła rodzinę Jakoba. Jego matka zmarła 8 października 1942 r. w getcie w Terezinie. W październiku 1944 r. Hertha wraz z Maxem trafili do niemieckiego obozu zagłady w Auschwitz. Z kolei Fritz, będący osobą niepełnosprawną stał się ofiarą niemieckiego faszyzmu. Najprawdopodobniej został wysłany do getta w Warszawie gdzie zginął lub został później zamordowany w niemieckim obozie pracy w Trawnikach na początku listopada 1943 r. W nowej ojczyźnie Jakob skupił się na malarstwie i drzeworycie, przy jednoczesnej rezygnacji z innych technik graficznych. Był szczęśliwy, że znalazł się pradawnej ojczyźnie Żydów. Jednocześnie, przynajmniej do 1945 r. nie angażował się w wydarzenia społeczne organizowane przez syjonistów ani w dyskusje nad losami ówczesnej Palestyny.
Po krótkim pobycie w Tel-Awiwie w 1934 r. osiedlił się w Jerozolimie, gdzie otworzył własną szkołę artystyczną o nazwie The Studio, w której uczył do 1949 r. Podczas pierwszych lat pobytu w Palestynie Jakob musiał zmierzyć się z trudnościami finansowymi. W okresie od 1948 do 1949 r. wraz z żoną przebywał w u swojej córki, by być przy narodzinach Juvala, swojego wnuka. Po powstaniu państwa Izrael Jakob powrócił do Jerozolimy. W 1954 r. kupił mały dom w miejscowości Naharija, znajdującej się na północy kraju.
W Izraelu Jakob malował m.in., sceny z życia religijnych Żydów mieszkających w jerozolimskim Starym Mieście. Część pracy poświęcał Żydom pochodzącym krajów orientalnych i arabskim mieszkańcom Izraela. To ostatnie zagadnienie dotyczyło zwłaszcza drzeworytów – Wieś z minaretem, Wieś islamska oraz Odpoczywający Beduini. Jakob poświęcając część prac izraelskim Arabom chciał zamanifestować swoją nadzieję/chęć na normalizację relacji między Żydami a Arabami. Warty podkreślenia jest to, że docierające do niego informacje o Holocauście spowodowały, że część swoich prac poświęcił pracy syjonistów zmierzających do odbudowy państwa Izrael, członkom żydowskiego, antyfaszystowskiego ruchu oporu i ofiarom niemieckich prześladowań.
W latach 50. XX w. Jakob tworzył drzeworyty nawiązujące tematyką do starotestamentowych wyobrażeń cierpień oraz pojednań: Racheli, Jakuba i Ezawa oraz do obecnego w połowie XX w. niepokoju, co do przyszłości ludzkości (Trwoga, Monstrum). W 1957 r. w barwnym drzeworycie stworzył swój Autoportret. Ważne miejsce w drzeworytach i rysunkach Jakoba zajmuje postać Hioba. Do 50. XX w. był on przedstawiony jako wychudzona osoba, po 1945 r. można to zinterpretować jako odniesienie do więźniów niemieckich obozów koncentracyjnych. Z kolei w drzeworycie z 1957 r. Hiob został przedstawiony jako osoba, która domaga się od Boga sprawiedliwości. Można tu odnieść nawiązanie do Holocaustu, który został przeprowadzony przez III Rzeszę i jej europejskich sojuszników w latach 1939-1945. Holocaust pochłonął ok. 6 m.in., europejskich Żydów.
Artysta zmarł 11 lutego 1968 r. w Nahariji i tam został pochowany. Wdowa po Jakobie odeszła 22 września 1977 r.
Flisiak Dominik, JAKOB STEINHARDT (1887-1968). Życie i działalność, Chrzan 2022.
Link do publikacji: https://stara-szuflada.pl/Jakob-Steinhardt-1887-1968-Zycie-i-dzialalnosc-p12826
Rozmowa z autorem i seminarium nt. Jakuba Steinhardta: https://www.youtube.com/watch?v=qL6gIUYvVW4
Rozmowa z autorem „Życie i twórczość Jakuba Steinhardta”: https://www.youtube.com/watch?v=5DBrWIwGccY
Dominik Flisiak – doktor historii, autor książek – badacz niezależny.
