Układ z Rapallo był jednym z najważniejszych porozumień bilateralnych zawartych w latach dwudziestych XX wieku. Nawiązanie współpracy gospodarczej między Niemcami a dopiero budującym swoją pozycję Związkiem Radzieckim w pierwszej kolejności umożliwiło przełamanie izolacji ZSRR na światowej scenie politycznej, ale było też swego rodzaju zwiastunem przyszłej kooperacji dwóch mocarstw, które niezależnie od systemu rządów potrafiły się porozumieć ponad głowami Polaków.
Droga do Rapallo
10 kwietnia 1922 roku do włoskiej Genui zjechali ówcześni przywódcy państw, by spotkać się na Konferencji Ekonomiczno-Finansowej. W zamyśle organizatorów, choć główną rolę w jej zwołaniu odgrywał brytyjski premier David Lloyd George, miała ona umożliwić przedyskutowanie bieżących problemów gospodarczych, których źródłem były skutki zakończonej w 1919 roku I wojny światowej, powojennych niepokojów społecznych i konfliktów regionalnych. Dodatkowo spotkanie miało umożliwić „włączenie do dyskusji” na temat przyszłości Europy Niemiec i Rosji – żaden z tych krajów nie był bowiem obecny przy stole obrad w Wersalu, a zawarte wówczas porozumienia jako żywo dotyczyły ich przyszłości (szczególnie Niemiec, na które narzucono obowiązek zapłaty wysokich odszkodowań wojennych czy ograniczenia w zakresie odbudowy armii). W konsekwencji, prócz dyskusji na temat stricte ekonomicznych, spodziewano się również nawiązania relacji dyplomatycznych państw Europy Zachodniej z ZSRR. Upadek caratu był w tym czasie faktem dokonanym i, mimo wysiłków zachodnich potęg, nie udało się przeciwstawić rewolucji bolszewików. Obecność ich przedstawicieli w Genui była tego potwierdzeniem, choć status ZSRR w relacjach międzynarodowych dopiero się kształtował. Konferencja ekonomiczna z udziałem przedstawicieli 34 państw miała go ostatecznie potwierdzić.
Od początku jednak strony rozmów napotykały na liczne problemy, w tym małą elastyczność Francji skoncentrowanej na utrzymaniu wysokości niemieckich reperacji umożliwiających jej powojenną odbudowę. W konsekwencji Genua zakończyła się porażką ówczesnych dyplomatów, którzy nie wypracowali ani gospodarczej oferty dla ZSRR, ani unormowania relacji francusko-niemieckich. Paradoksalnie największe postępy poczyniły kraje, które miały być jednym z głównych tematów rozmów. Niemcy i Związek Radziecki. 16 kwietnia w Rapallo, w pobliżu Genui, przedstawiciele Niemiec i ZSRR, Walther Rathenau i Gieorgij Cziczerin, podpisali układ, na mocy którego oba kraje nie tylko nawiązały stosunki dyplomatyczne, ale i zrzekły się wcześniejszych roszczeń finansowych za szkody wojenne, regulując tym samym możliwość podjęcia harmonijnej współpracy ekonomicznej. Zobowiązały się także do „zaspokojenia niezbędnych potrzeb gospodarczych obu stron”, a skonkretyzowanie tego punktu miało nastąpić w drodze dalszych rozmów. Te rzeczywiście nastąpiły. Jeszcze w 1922 roku obie strony podpisały kolejne porozumienia, na mocy których nawiązano chociażby współpracę w zakresie wymiany technologicznej, w tym dotyczącej uzbrojenia.
Porozumienie
Rokowania przed Rapallo prowadzono w tajemnicy, a ich efekt był zaskoczeniem dla krajów Ententy. Dla ZSRR porozumienie było symbolicznym uznaniem legalności rewolucji, która wyniosła do władzy bolszewików i możliwością gospodarczego otwarcia kraju na Europę – to właśnie Niemcy stały się dla ZSRR przepustką do sprowadzania licznych dóbr, których biedne, zacofane państwo nie było w stanie wytworzyć. Dla Republiki Weimarskiej, jak wówczas nazywano Niemcy, Rapallo stało się pierwszym krokiem do podważenia powersalskiego ładu –współpraca z ZSRR dała początek późniejszej odbudowie wojsk pancernych i lotnictwa. Na mocy układu wersalskiego Niemcy nie mogły posiadać wojsk pancernych, w związku z czym współpracę z ZSRR wykorzystywano do potajemnego szkolenia kadr i podpatrywania sowieckiego rozwoju technicznego i myśli taktycznej. Zakres współpracy zawarto w podpisanej w lipcu 1922 roku tajnej klauzuli wojskowej. Historycy nie są zgodni w ocenach politycznych skutków Rapallo. Wówczas trudno było się spodziewać, iż 17 lat później te same kraje podpiszą kolejne porozumienie, na mocy którego zobowiążą się do napaści na Polskę i podziału jej terytorium. Należy jednak stwierdzić, iż przełamanie dyplomatycznej izolacji niewątpliwie otworzyło drzwi do stopniowego znoszenia ładu wersalskiego. Traktat z Rapallo miał daleko idące konsekwencje dla odbudowania niemieckiego morale. Zachęcił bowiem Niemców do pierwszego tak wyraźnego – choć wciąż w formie tajnych działań – sprzeciwienia się narzuconym im ograniczeniom, które w latach trzydziestych, już za rządów nazistów, odrzucono całkowicie.
Zdjęcie tytułowe: podpisanie układu w Rapallo. Widoczni: kanclerz Rzeszy Joseph Wirth, Walther Rathenau oraz delegacja sowiecka: Leonid Krasin, Gieorgij Cziczerin oraz Adolf Joffe. Źródło: Wikipedia, domena publiczna.
