Kultura była ważnym elementem kształtowania powojennej komunistycznej rzeczywistości – polscy komuniści balansowali między absolutną cenzurą, a kreowaniem nowych form kultury, które w późniejszych latach przybrały kształt socrealizmu.
Początki nowej kultury
Dokumenty programowe PPR w latach 1942-1944 przewidywały w zakresie przyszłej polityki kulturalnej mecenat państwa nad środowiskami twórczymi. W odezwie przyjętej w trakcie tworzenia partii, 5 stycznia 1942 roku, wzywano do walki o kraj, w którym oświata miała stać się powszechną. W deklaracji programowej PPR z listopada 1943 roku O co walczymy deklarowano bezpłatną naukę od szkoły powszechnej do szkoły wyższej włącznie, precyzując w rozdziale piątym: „Ponieważ zasób wiedzy jest dobrem ogólnonarodowym, państwo zabezpiecza niezamożnej, a zdolnej młodzieży możność studiów w wyższych uczelniach przez wypłacanie dostatecznych stypendiów”. Dokument zapowiadał rozbudowę instytucji oświatowych, a także infrastruktury kulturalnej, oraz „(…) podniesienie kultury narodowej przez budowę nowych szkół, uniwersytetów, domów ludowych, bibliotek itp.”.
Część działaczy partyjnych miała świadomość, że słabą stroną PPR był niewielki wpływ idei komunistycznych na szeroko rozumianą inteligencję. Stąd zabiegi, aby pozyskać wahających się, niezdecydowanych. Już we wrześniu 1942 roku działacz PPR Władysław Bieńkowski w opublikowanym artykule zwracał uwagę na naganną postawę tych, którzy udawali się na emigrację wewnętrzną, zachęcał jednocześnie do przyłączenia się do partii, aby „(…) zająć stanowiska wynikające ze specjalnego przygotowania intelektualnego w robotniczo-chłopskiej armii postępu budującej nowy ład. Budować kulturę w oparciu o mocną świadomość zadań walki o postęp”.
Postęp gwarantowała tylko nowa siła posługująca się propagandą ideologiczną. Stanisław Żak w swoim opracowaniu tak określa ówczesny model propagandy: „Propaganda miała się skupiać na dwóch podstawowych kwestiach: mobilizowaniu społeczeństwa do walki z Niemcami (jest to koniec 1944 r.) oraz popularyzowania idei demokratyzmu przez przeciwstawienie sobie dwóch bloków: demokratycznego i reakcyjnego. W tak przedstawionym świecie nie mogło być miejsca na stany pośrednie między demokracją a reakcją: rzecz jasna, iż demokrację reprezentowali pekawuenowcy, natomiast wszystko inne było reakcją”.
W czasie I Zjazdu PPR w grudniu 1945 roku Władysław Gomułka wyrażał przekonanie, że partia powinna otworzyć się na środowiska inteligenckie, ale też nie pozostawiał złudzeń, co do roli, jaką może odgrywać w awangardzie proletariatu: „(…) jest wśród inteligencji grupa czy warstwa, część inteligencji, na którą – rzecz jasna – liczyć nie można (…) Ale jest wśród szerokich mas inteligenckich grupa najszersza, która nie jest zdecydowana, która jest niezadowolona, ale nie jest w gruncie rzeczy reakcyjna. (…) istnieją setki i tysiące sposobów na to, aby na nich oddziaływać, aby nie pozwolić prowadzić reakcyjnej roboty”.
W polityce kulturalnej państwa – w oparciu o założenia ideologiczne socjalizmu – nowa władza używała różnych sposobów na pozyskiwanie sojuszników do realizacji celów w sferze kultury. Kluczowym był okres od sierpnia do grudnia 1944 roku. W wyzwolonym Lublinie tworzono zręby przyszłej polityki państwa wobec kultury. Swoją działalność reaktywowały artystyczne związki zawodowe i wydawnictwa. Tworzyły się także nowe związki i oficyny wydawnicze oraz instytucje państwowe zajmujące się sprawami kultury. Określono wówczas nowe zasady funkcjonowania kultury w życiu społecznym.
Kultura pod patronatem państwa
Przy Krajowej Radzie Narodowej od 10 października 1944 roku rozpoczęła działalność Komisja Kultury, Nauki i Wychowania, której zadaniem było zarządzanie i sterowanie twórczością artystyczną. Po przekształceniu 31 grudnia 1944 roku PKWN w Rząd Tymczasowy resorty przekształcono w ministerstwa. Ministerstwem Oświaty kierował członek PPR Stanisław Skrzeszewski, Ministerstwem Kultury i Sztuki, członek Stronnictwa Demokratycznego Wincenty Rzymowski, którego w maju 1945 roku zastąpił Edmund Zalewski ze Stronnictwa Ludowego. Od czerwca zastępcą ministra kultury został należący do PPR pisarz Leon Kruczkowski. Ministerstwem Informacji i Propagandy kierował członek PPR Stefan Jędrychowski.
Na trzech szczeblach władzy, wojewódzkiej, powiatowej, gromadzkiej tworzono wydziały oraz referaty kultury i sztuki, w których gestii było zakładanie i nadzorowanie teatrów, chórów, orkiestr, otwieranie szkół i instytutów artystycznych. Natomiast od 1944 roku kontrolą prewencyjną i wydawaniem zezwoleń na tworzenie nowych czasopism zajmował się resort Informacji i Propagandy kierowany wówczas przez Stefana Matuszewskiego, który sprawował również nadzór nad przydziałem papieru, poligrafią i kolportażem prasy. W styczniu 1945 roku resort bezpieczeństwa publicznego próbował przejąć kontrolę nad szeroko rozumianymi publikacjami wydając rozporządzenie o powołaniu Centralnego Biura Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (CBKPPiW), w którego kompetencji była kontrola druku. Rozpoczął się spór kompetencyjny zażegnany w listopadzie 1945 roku.
Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej powołał także do życia ważny organ pełniący funkcję cenzorską, czyli Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPiW). Dekretem Rady Ministrów z 5 lipca 1946 roku potwierdzono te kompetencje. GUKPPiW funkcjonował w randze ministerstwa, uzyskując szerokie uprawnienia kontrolne w stosunku m.in. do druku. Cenzura wstępna działała już w samych czasopismach i wydawnictwach. Następnie teksty podlegały cenzurze właściwej w Urzędzie. Cenzura była podmiotowa i przedmiotowa. Podmiotowa zakreślała ramy, w których można było poruszać tematy Powstania warszawskiego, ludobójstwa w Katyniu czy też Armii Krajowej. Wykluczała także z obiegu wiele nazwisk autorów. Dyrektywy w powyższych sprawach formułowane były przez władze partyjne. Cenzura przedmiotowa stała na straży ducha cenzury podmiotowej i oceniała, czy przedstawiony tekst nie narusza „dobra” ustroju socjalistycznego.
Powyższy tekst jest fragmentem pracy dyplomowej „Cenzura w służbie władzy w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej – działania w stosunku do środowiska literackiego w Polsce” autorstwa Marka Nadolnika. W oryginalnym opracowaniu wszystkie oznaczone cytaty odnoszą się do fragmentów następujących publikacji:
1. Czachowska J., Zmagania z cenzurą słowników i bibliografii literackich w PRL, w: J. Kostecki, A. Brodzka (red.), Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi alternatywne, t.2, Biblioteka Narodowa, Warszawa 1992, s. 214-236.
2. Czarnik O. S., Między dwoma sierpniami. Polska kultura literacka w latach 1944-1980, Wiedza Powszechna, Warszawa 1993.
3. Dąbrowicz E., Zdezaktualizowane. Na marginesie „Wykazu książek podlegających niezwłocznemu wycofaniu 1 X 1951 r.”, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 2013, nr 1, s. 43-57.
4. Fik M., Cenzor jako współautor, w: B. Wojnowska (red.), Literatura i władza, Instytut Badań Literackich, Warszawa 1996, s. 131-147.
5. Kisielewski, Październik 1956 punkt odniesienia. Mozaika faktów i poglądów, impresje historyczne, Neriton, Warszawa 2001.
6. Krajewski A., Między współpracą a oporem. Twórcy kultury wobec systemu politycznego PRL (1975-1980), Trio, Warszawa 2004.
7. Mielczarek T., Uwarunkowania prawne funkcjonowania cenzury w PRL, „Rocznik Prasoznawczy” R. 4 (2010), s. 29-49.
8. Nowak P., Wojewódzki Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w okresie nacjonalizacji książki w Poznaniu (1946-1955), „Biblioteka” Nr 15 (2011), s. 163-193.
9. Sadowska J, Cenzura PRL i czytelnicy wobec twórczości Marii Rodziewiczówny, „Bibliotekarz Podlaski” Nr 27 (2013), s. 24-36.
10. Urban U., Władza ludowa a literaci, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2006.
11. Żak S., Cenzura wobec humanistyki, Wojewódzka Biblioteka Publiczna, Kielce 1996.
Fotografia tytułowa: manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Źródło: Wikipedia, domena publiczna.
Marek Nadolnik – weteran misji pokojowej ONZ na Bliskim Wschodzie w 1974 roku, emigrant w latach 1986-1990 w Szwecji i R.F.N., z wykształcenia bibliotekarz o zainteresowaniach Polską i Polakami w okresie drugiej wojny światowej.
