Ludowe Wojsko Polskie wywodziło się przede wszystkim z pozostałych na terenach Związku Radzieckiego Polaków, którzy nie zdążyli zaciągnąć się do armii gen. Władysława Andersa. Choć chcieli się bić za wolną Polskę, ze względu na silną indoktrynację komunistyczną i podporządkowanie Sowietom pozostali bohaterami tragicznymi.
Początki i końce
Ewakuacja tzw. Armii Andersa z terytorium Związku Radzieckiego w połowie 1942 roku na jakiś czas zakończyła proces formowania polskiej armii w tym kraju. Wobec nieprzychylnej postawy władz sowieckich Polacy musieli opuścić ZSRR i udać się do Iranu. Do ewakuowanej armii nie udało się dotrzeć setkom tysięcy Polaków, którzy wciąż byli albo więzieni na terenie ZSRR, albo nie zdołali jeszcze przebyć trudnej drogi do punktów werbunkowych. Stanowili ogromny kapitał siły ludzkiej, która wobec sowieckiego stosunku do Polaków, nie mogła zostać wykorzystana przez legalny emigracyjny ośrodek władzy oraz Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Radziecki dyktator Józef Stalin miał wobec Polaków inne plany.
Sprawa zbrodni katyńskiej
W kwietniu 1943 roku Niemcy odkryli masowe groby polskich oficerów zamordowanych w 1940 roku przez służby radzieckie. Spór o winnych zbrodni posłużył Stalinowi do zerwania stosunków dyplomatycznych z Rządem RP na Emigracji. Był to początek antypolskiej kampanii o charakterze dyplomatycznym i militarnym. Na okupowanych przez Niemców ziemiach polskich Moskwa zainstalowała już w tym czasie marionetkowy ośrodek komunistyczny, który w przyszłości miał się stać zalążkiem uzurpatorskiego rządu. Korzystna sytuacja skłoniła radzieckie władze do próby odtworzenia Wojska Polskiego w ZSRR, tym razem pod zwierzchnictwem radzieckim i bez porozumienia z legalnym, reprezentującym Polskę ośrodkiem emigracyjnym. W tym czasie na terenie ZSRR działał Związek Patriotów Polskich kierowany przez Wandę Wasilewską. Mimo deklarowanych chęci walki o wolną Polskę, związek był przybudówką polskich komunistów i pełnił przede wszystkim rolę propagandową. Szybko zaczął zrzeszać liczne grupy Polaków wciąż pozostających na terytorium ZSRR. Warto podkreślić, że obok wymiaru politycznego ZPP spełniał ważną funkcję społeczną, roztaczając opiekę nad ludnością cywilną, budując polskojęzyczne ośrodki nauki i wychowania dzieci. Ocena aktywności ZPP nie może być wyłącznie negatywna, nawet jeśli prowadził on indoktrynację w duchu ideologii komunistycznej.
1. Dywizja Kościuszkowska
W kwietniu 1943 roku zbiegły z Armii Andersa płk Zygmunt Berling wystosował pismo do władz radzieckich, w którym zachęcał do utworzenia 100-tysięcznej armii polskiej. W przyszłości miałaby walczyć u boku Sowietów i wziąć udział w wyzwalaniu okupowanego przez Niemców kraju. W maju członkowie ZPP zwrócili się do władz radzieckich z prośbą sformowania nowej jednostki złożonej z polskich żołnierzy. 8 maja 1943 roku został wydany komunikat informujący o rozpoczęciu formowania 1. Dywizji Piechoty. Obóz dywizji zlokalizowano w Sielcach nad Oką. Tymczasem w czerwcu członkowie ZPP spotkali się na zjeździe w Moskwie. W czasie obrad stworzyli deklarację ideową i statut organizacji, na mocy których nie tylko zobowiązywali się do walki u boku Armii Czerwonej, ale i wyrażali chęć stworzenia niezależnego od Londynu ośrodka władzy, który po wojnie miałby przejąć rządy w Polsce. Był to element radzieckiej polityki względem Polski, która ostatecznie doprowadziła do zainstalowania komunistycznych władz i podporządkowania kraju zwierzchnictwu ZSRR.
Fotografia tytułowa: walki nad Nysą Łużycką wiosną 1945 roku, przeprawa oddziałów pancernych Wojska Polskiego w drodze na Berlin (Wikipedia, domena publiczna).
