Wspólna niemiecko-sowiecka agresja na Polskę we wrześniu 1939 roku była źródłem konfliktu polsko-sowieckiego, którego mimo starań Wielkiej Brytanii nie udało się zażegnać do połowy 1941 roku. Sytuacja zmieniła się dopiero po ataku Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 roku. Zerwane dwa lata wcześniej stosunki dyplomatyczne między Polską a Związkiem Radzieckim mogły zostać przywrócone w duchu współpracy w ramach koalicji antyfaszystowskiej.
Pokój za wszelką cenę
Wymagało to jednak ustalenia szeregu kwestii natury politycznej, militarnej i terytorialnej, na czym zależało szczególnie stronie polskiej. Okupacja ziem polskich przez ZSRR była bowiem przyczyną licznych strat – zarówno materialnych, jak i ludzkich. Do niewoli sowieckiej dostało się kilkaset tysięcy ludzi, a dalszy milion został wysiedlony w ramach czterech akcji deportacyjnych. Los wielu więźniów nie był znany. Jak się później okazało, kilkanaście tysięcy polskich oficerów zostało przez Sowietów zamordowanych, a ich ciała złożono m.in. w Lesie Katyńskim.
Do podpisania polsko-radzieckiego porozumienia doszło 30 lipca 1941 roku. Od nazwisk sygnujących go premiera Rządu RP na Emigracji oraz ministra spraw zagranicznych ZSRR został nazwany układem Sikorski-Majski. Na mocy porozumienia oba kraje deklarowały chęć współpracy przeciwko hitlerowskim Niemcom. Związek Radziecki oświadczał, że wcześniejsze porozumienia z III Rzeszą tracą moc, przy czym nie zobowiązał się jednoznacznie do zwrócenia zagrabionych ziem polskich. Strona sowiecka obiecała również ,,amnestię” polskich więźniów. Już samo użycia słowa ,,amnestia” było źródłem kontrowersji, bowiem Polaków więziono nielegalnie, bez wyroków sądowych, na fali antypolskich represji wymierzonych przede wszystkim w przedstawicieli inteligencji.
Konsekwencje
Układ Sikorski-Majski umożliwił zwolnienie kilkuset tysięcy polskich więźniów przebywających w radzieckich obozach Gułagach. Na bazie uwolnionych została wkrótce sformowana Armia Polska na Wschodzie pod dowództwem gen. Władysława Andersa. Kilka miesięcy później, głównie wobec braku pożywienia, Polacy zostali ewakuowani na kontrolowany przez Brytyjczyków Bliski Wschód. Porozumienie polsko-radzieckie okazało się wyjątkowo nietrwałe. Przyczyną ponownego konfliktu było odkrycie masowych grobów polskich oficerów zamordowanych przez Sowietów wiosną 1940 roku w Lasku Katyńskim.
Zdjęcie tytułowe: Podpisanie układu Sikorski-Majski w Londynie. Zdjęcie za: https://www.polskieradio.pl/205/3780/Artykul/1192227,zeslani-na-wieczne-osiedlenie.
