Wilno – miasto, które stało się zarzewiem tragicznego konfliktu politycznego i militarnego, niszcząc to, co udało się wypracować Polakom i Litwinom w trakcie wielu wieków pokojowej koegzystencji i współpracy. Czas dwudziestolecia międzywojennego silnie zaważył na stosunkach obu państw.
Wilno – polskie czy litewskie?
Omówienie kwestii relacji polsko-litewskich w okresie przedwojennym i wojennym musi uwzględniać przede wszystkim sprawę Wilna. Miasto uznawane za kolebkę polskiej kultury kresowej i dziedzictwa historycznego po zakończeniu I wojny światowej znalazło się w granicach niepodległego państwa litewskiego. Tymczasem już w październiku 1920 roku gen. Lucjan Żeligowski upozorował bunt podległych sobie wojsk i zbrojnie wkroczył do Wilna. Oddziały polskie entuzjastycznie witała ludność, przy czym podkreślić należy, że Polacy stanowili ponad 65% mieszkańców regionu. Strona litewska zareagowała na agresję Żeligowskiego akcją zbrojną, co doprowadziło do krótkotrwałej kampanii zakończonej układem pokojowym w Kownie. Początkowo planowano, iż o przynależności terytorialnej tzw. Litwy Środkowej z Wilnem zadecyduje plebiscyt powszechny. Do referendum ostatecznie nie doszło ze względu na opór władz litewskich. W konsekwencji, na mocy ustaleń Ligi Narodów i arbitralnych decyzji Polski Wilno zostało przyłączone do terytorium II Rzeczpospolitej w 1922 roku.
Wydarzenia przez lata cieniem kładły się na stosunkach obu państw. Formalnie oba państwa pozostawały w stanie niewypowiedzianej wojny, a kolejne zmiany ekip rządzących prowadziły do wzmożenia presji dyplomatycznej na Litwę ze strony Polski. Były również źródłem dyskryminacji mniejszości polskiej na obszarach kontrolowanych przez litewski rząd zlokalizowany w Kownie. Dopiero w marcu 1938 roku stosunki między państwami zostały unormowane. Strona polska wystosowała ultimatum po incydencie granicznym, w wyniku którego zginął żołnierz Wojska Polskiego, co doprowadziło do nawiązania stosunków dyplomatycznych. Daleko było jednak do przyjacielskich więzi, które przed wiekami łączyły oba kraje.
I jeszcze raz Wilno
Po kampanii wrześniowej Litwini zaakceptowali propozycję Związku Radzieckiego, na mocy której ziemia wileńska została przekazana w ich posiadanie. W zamian zgodzili się na utrzymywanie sowieckiego garnizonu armijnego. W czerwcu 1940 roku Armia Czerwona wkroczyła na Litwę, dokonując formalnej aneksji tego kraju. Mimo tego na ziemiach litewskich istniała narodowa administracja, która w ograniczonej formie przetrwała także pod okupacją niemiecką ziem litewskich zainicjowaną po ataku III Rzeszy na ZSRR w czerwcu 1941 roku. Część litewskich elit współpracowała z Niemcami, starając się stworzyć przeciwwagę dla Związku Radzieckiego traktowanego na Litwie jako najeźdźca. Litwini uczestniczyli w antypolskiej działalności wymierzonej w Armię Krajową, a w 1944 roku doszło do regularnych walk o Wilno. Operację odbicia miasta przeprowadziła 5. Wileńska Brygada Armii Krajowej funkcjonująca w ramach Polskiego Podziemia, współpracując z wkraczającą na te ziemie radziecką armią.
Powojenne przeszeregowania graniczne i oddanie państw bałtyckich pod kontrolę Związku Radzieckiego zakończyły polsko-litewski spór o Wilno. Miasto weszło w skład Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i zostało na trwałe odłączone od Polski. W pierwszych latach powojennych Wileńszczyznę opuściło ponad 100 tys. Polaków, którzy chcieli się osiedlić na terenie Polski. Na Litwie pozostała jednak liczna mniejszość polska, która do dzisiaj stanowi znaczący odsetek mieszkańców kraju. Jej status jest przedmiotem dyplomatycznych debat, a nierzadko kością niezgody zwłaszcza w obliczu litwinizacji polskich nazwisk oraz braku dwujęzycznych tablic i szkół umożliwiających funkcjonowanie polskiej ludności. Wspólne dzieje Polski i Litwy to historia przede wszystkim ważnego sporu granicznego, który uwzględniał elementy historyczne, kulturalne i etniczne. Jego arbitralne rozstrzygnięcie przez mocarstwa alianckie położyło kres próbom podporządkowania Wileńszczyzny i ostatecznie przerwało więzi łączące oba kraje od XIV wieku.
Zdjęcie tytułowe: obchody Święta Niepodległości 11 listopada 1929 roku. Marszałek Polski Józef Piłsudski odbiera raport od wiceministra spraw wojskowych gen. Daniela Konarzewskiego na placu Saskim. Po prawej stronie widoczny pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe.
