Antoni Heda (1916-2008) – polski żołnierz, dosłużył się stopnia generała brygady, organizator oddziałów partyzanckich, związany z Armią Krajową. Używał pseudonimu „Szary”.
Urodził się 11 października 1916 roku w Małomierzycach. Warto na wstępie wyjaśnić nieścisłości związane z pisownią nazwiska generała. Jak sam tłumaczył, początkowo, co reszta widoczne jest przy okazji nazwisk jego krewnych, preferowano pisownię „Cheda”, jednakże w latach pięćdziesiątych w dokumentach pojawiła się zmiana, która oficjalnie obowiązuje do dziś. Antoni pochodził ze średnio zamożnej rodziny. Był dzieckiem Jana, rolnika i Antoniny z Dziurów. Miał aż ośmioro rodzeństwa – pięciu braci i trzy siostry. W 1923 roku rozpoczął edukację w miejscowej szkole powszechnej. Nie wykazał się szczególnym talentem do nauki, ale w 1931 roku udało się mu dostać do Kolejowej Szkoły Technicznej w Radomiu. Jednocześnie podejmował się dorywczych prac, aby zapewnić sobie byt. Heda opisuje się jako ucznia słabego, ale ambitnego. Wreszcie w 1936 roku ukończyło on szkołę, otrzymując również przeszkolenie w zakresie zbrojeniowym. Już we wrześniu podjął się pracy w Fabryce Zbrojeniowej w Starachowicach. Rok później otrzymał powołanie do Szkoły Podchorążych Rezerwy 2. Dywizji Legionów w Sandomierzu. Okres szkolenia wspomina bardzo dobrze, głównie ze względu na umiejętności dowódców, którzy sprawnie kierowali poczynaniami młodych żołnierzy oraz niezłą jakość wyposażenia wojskowego. We wrześniu 1938 roku, po zakończeniu obowiązkowego przygotowania do służby wojskowej, Heda powrócił do pracy w Starachowicach. Oprócz tego starał się pomagać rodzeństwu o gorszej sytuacji materialnej. Napięta sytuacja na politycznej scenie Europy dała o sobie poznać także w Starachowicach, gdzie wzmożono produkcję. Przygotowania do wojny ruszyły z większym impetem w pierwszej połowie 1939 roku, gdy wybuch konfliktu poczytywano już jako pewnik. Antoni Heda zdawał sobie sprawę z zagrożenia, jednakże wszechogarniające napięcie i ogólnonarodowy entuzjazm udzieliły się także jemu. Nic zatem dziwnego, iż 1 września 1939 roku, w dniu wybuchu II wojny światowej, uczestniczył w przygotowaniach do umocnienia fabryki w Starachowicach. 6 września znajdujące się tam urządzenia zostały wysadzone, co było konsekwencją postępów wojsk niemieckich. Następnie Antoni podążył do najbliższego punktu aprowizacyjnego i otrzymał przydział do obsługi karabinu maszynowego kal. 20mm. Następnie służył w ramach 12. Dywizji Piechoty, do której dostał się nieco przez przypadek. 9 września uczestniczył w bitwie w rejonie Iłży oraz w lasach małomierzyckich. Starcia zostały rozstrzygnięte na korzyść żołnierzy niemieckich, a Heda rozpoczął mozolną wędrówkę, aby dołączyć do ocalałych oddziałów. Wreszcie udało się mu wejść w skład jednej z naprędce organizowanych grup bojowych. Walczył w ramach oddziału gen. Franciszka Kleeberga i 5 października 1939 roku zakończył swój szlak bojowy. Kampania wrześniowa była przegrana, część żołnierzy dostała się do niewoli, część ruszyła do domów. Wśród tej drugiej grupy znalazł się Heda. Na początku 1940 roku postanowił zaangażować się w działalność konspiracyjną. Początkowo wstąpił do Organizacji Orła Białego, jednakże szybkie rozbicie grup działających w okolicach Skarżyska zmusiło go do zmiany taktyki. Nawiązał łączności z kpt. Antonim Wyporkiem PS. „Sęp” i za jego pośrednictwem wstąpił do coraz prężniej działającego Związku Walki Zbrojnej. Szybko rozpoczął agitację wśród znajomych działaczy niepodległościowych, tworząc niewielki oddział. Heda przyjaźnił się z ppor. Antonim Dziura ps. „Sen”, który poszukiwał członków rodziny rozbitej w okresie kampanii wrześniowej. Młodzi konspiratorzy wpadli na pomysł przedarcia się do sowieckiej strefy okupacyjnej. W lipcu 1940 roku zostali jednak zatrzymani przez NKWD i po kilku miesiącach uwięzienia i przesłuchań w Brześciu w kwietniu 1941 roku odczytano im wyrok skazujący na 7 lat zesłania za nielegalne przekroczenie granicy. Heda, jak pisze w wspomnieniach, wpadł na pomysł oddalenia wizji zesłania na Syberię. Wraz z „Snem” zastosował sprytny fortel, podsuwając fałszywe informacje jednemu z więziennych donosicieli. W efekcie transport zawrócono, a Heda i Dziura zostali skazani na 12 lat zesłania. Był czerwiec 1941 roku. Kilka dni później Niemcy zaatakowali Związek Radziecki. 22 czerwca rozpoczęła się nowa wojna, która tym razem dotknąć miała szczególnie niedawnych oprawców Hedy i Dziury. Załoga twierdzy w Brześciu zbiegła, wobec czego polscy więźniowie po prostu wyszli na wolność. Wśród nich znajdowali się „Szary” i „Sen”, choć akurat w ich wypadku radość z oswobodzenia nie trwała długo. Heda dostał się do niemieckiej niewoli i został odesłany do Stalagu 107. Tam pracował w ekipie wywożącej odpadki poza granice obozu. Warunki, w jakich żyli więźniowie, urągały ludzkiej godności. Nic zatem dziwnego, iż organizowano nieustanne ucieczki, z czego skorzystał również Heda i jego przyjaciel o nazwisku Kochanowski. „Szary” opisuje operację jako sprytnie przemyślaną akcję, w którą zaangażowani byli Polacy pracujący w ekipie. Odpady wywożono w beczkach, w których jednorazowo mogło się ukryć dwóch więźniów. Kolejność prób wydostania się z obozu losowano. W grudniu 1941 roku szczęście uśmiechnęło się do Hedy, któremu udało się dotrzeć do pobliskiej wioski, gdzie znalazł schronienie u miejscowej ludności. Skorzystał z pomocy nauczyciela, u którego zamieszkiwał, pożyczył pieniądze i udał się w podróż do Terespola. Po dotarciu na miejsce szybko nawiązał kontakt z Polskim Podziemiem. W pierwszej połowie 1942 roku pracował u boku komendanta podobwodu Iłża ppor. Stanisława Piaska ps. „Błysk”. Rozpoczął pracę sabotażowo-dywersyjną, sprzeciwił się planom przejścia żołnierzy do szeregów Batalionów Chłopskich. Działał nie tylko w warunkach bojowych, zajmował się bowiem również aprowizacją i organizacją oddziałów, współpracując z tamtejszym dowództwem. Wreszcie otrzymał nominację na stanowisko komendanta podobwodu Iłża. W czerwcu 1943 roku nawiązał bliski kontakt z mjr Janem Piwnikiem ps. „Ponury”, który z radością przyjął przybysza i zaakceptował warunki współpracy terenowej. Dowódcy zaplanowali wspólne uderzenia na hitlerowskie oddziały oraz likwidację wyróżniających się szczególnym okrucieństwem działaczy nazistowskich. Akcje likwidacyjne były w tym czasie niezwykle popularne. Polskie Podziemie stosowało je w celu odwetu za zbrodnie hitlerowskie, ale i zastraszenia funkcjonariuszy niemieckich służb, którzy nadużywali władzy na okupowanych terenach. Oddział Hedy zamordował Kruegera, niemieckiego dygnitarza organizującego polowania w marculskich lasach, zajmującego się także inwigilowaniem polskiego środowiska. 21 lipca 1943 roku doszło do połączenia oddziałów „Szarego” i „Ponurego”. Niemcy usilnie starali się pochwycić Piwnika, którego dywersyjna działalność mocno dała się im we znaki. Część działaczy niepodległościowych, pochwyconych przez hitlerowców, przetrzymywano w tym czasie w Starachowicach. Miejscowe więzienie służyło także za miejsce brutalnych przesłuchań. Heda dokonał rozpoznania terenu i zaplanował śmiałą akcję odbicia więźniów. 6 sierpnia 1943 roku doszło do niezwykle śmiałej akcji, w wyniku której uwolniono blisko 80 osób. „Szary” porozumiał się z jednym z pracowników więzienia. Następnie wykorzystał siłę swoich oddziałów, obezwładnił załogę placówki i oswobodził znajdujących się za kratami Polaków. Akcja ta miała szerokie reperkusje w podziemnym świecie. Polacy zdali sobie sprawę, iż przy wyrównanym stosunku sił są w stanie walczyć z Niemcami, a skuteczna operacja była impulsem do dalszej działalności tego typu. Następnie wraz z oddziałem i uwolnionymi ukrywał się w lasach starachowickich. Utworzył prężny oddział bojowy, grupę partyzancką i w kolejnych tygodniach pracował nad szkoleniem i wyposażeniem żołnierzy. 15 września uderzył na majątek w Pakosławiu zajmowany przez gnębiących miejscową ludność Niemców. Po raz kolejny akcja zakończyła się pełnym sukcesem, a partyzanci przeszli do lasów, ukrywając się przed ewentualną operacją Wehrmachtu. Krótko po tym wydarzeniu w majątku pojawiły się spore siły żandarmerii, jednakże Polacy byli już daleko. Trzy dni później napadli na wieś Gozdawa, gdzie w sprytny sposób udzielili lekcji miejscowej ludności prześladującej Polaków. Kolejny okres poświęcili na dalsze szkolenie. Dopiero pod koniec października Heda przeprowadził śmiałą akcję ataku na Komunalna Kasę Oszczędności, przejmując ponad 2,5 mln złotych zużytych następnie na wyposażenie i funkcjonowanie partyzantki. W marcu 1944 roku siły podległe „Szaremu” bezskutecznie usiłowały opanować Starachowice. 31 marca doszło do bitwy o Sienną, a następnie w rejonie Jeleńca, gdzie doszło do starć z niemiecką żandarmerią zmotoryzowaną. 6 czerwca 1944 roku Heda dowodził kolejną akcją przeciwko niemieckiemu więzieniu. Tym razem uwolniono blisko 70 osób z zakładu w Końskim. Nie obyło się bez strat – po stronie polskiej notowano 4 zabitych. Straty przeciwnika były jednak wyższe – 17 zabitych – co jednak nie rekompensowało ilości ofiar. W kolejnych dniach „Szary” poprowadził żołnierzy do boju w rejonie Końskie-Stąporków. Lipiec stał pod znakiem walki o amunicję. Heda wykonywał założenia planu „Burza”, walnie przyczyniając się do partyzanckiej ofensywy na terenach, które wkrótce miały zostać wyzwolone przez Armię Czerwoną. 18-19 lipca dowodził akcją rozbicia niemieckiego pociągu pod Wólką plebańską, zdobywając sporą ilość broni i amunicji, które wykorzystano w dalszych walkach. Na początku września walczył pod Radoszycami, a następnie wraz z 2. Dywizją Piechoty Legionów bił się pod Trawnikami w dniu 13 września. Trzy dni później doszło do starcia pod Rykoszynem, skąd żołnierze Hedy przemaszerowali do wsi Szewce. Do końca miesiąca oddział toczył walki w lasach koneckich, lasach przysuskich, chlewskich i niekłańskich, wymykając się kolejnym obławom niemieckim. Heda zdecydował się na zmniejszenie liczebności oddziału. Święta Bożego Narodzenia celebrował w Wólce Zychowej. Właściwie do końca wojny nie angażował się już w większe akcje militarne, choć pozostał w konspiracji, także względem Sowietów. Zakończenie działań zbrojnych nie przekreśliło militarnej kariery Antoniego Hedy. Obserwował on napiętą sytuację polityczną i z niepokojem witał wkraczające na ziemie polskie wojska Armii Czerwonej. Wyzwoliciele okazali się być kolejnymi najeźdźcami, którzy szybko rozpoczęli ciemiężenie polskiej ludności i prześladowania wśród żołnierzy byłej partyzantki. Heda nie złożył broni i postanowił nadal działać na rzecz niepodległości i suwerenności ojczyzny. Ryzykował nie tylko swoim życiem. Jak się okazało, 8 maja 1945 roku Urząd Bezpieczeństwa aresztował trzech braci „Szarego” – Stanisława, Jana i Stefana, a następnie jego dwóch szwagrów – Jana Góralskiego i Stanisława Kiełbasę. Niewinnych ludzi poddano okrutnym torturom. Trzech z nich zostało zamordowanych. Heda nie załamał się, postanowił odpłacić się za okrucieństwa nowego systemu. Nadal organizował podziemne grupy, zbierał finanse niezbędne do prowadzenia tego typu działalności. Wszedł w skład Ruchu Oporu Armii Krajowej (ROAK), a następnie Delegatury Sił Zbrojnych (DSZ). Było to jakby przedłużenie wojennej działalności Armii Krajowej, choć wymierzone w Sowietów i instalowany na ziemiach polskich system komunistyczny. Już w sierpniu 1945 roku „Szary” wsławił się niezwykle śmiałą akcją odbicia więźniów z kieleckiego więzienia. Kierowany przez niego oddział zaatakował sowiecką placówkę w nocy z 4 na 5 sierpnia. Blisko 250 ludzi bez trudu poradziło sobie z pracownikami więzienia i przy pomocy trotylu wysadziło kraty. Uwolnionych zostało, jak podaje Heda, 600-700 osób, choć źródła komunistyczne nie przyznały się do tak spektakularnej klęski, szacując liczbę zbiegłych na ledwie 300 ludzi. Historycy nie są w tej sprawie zgodni. Wydaje się jednak, iż liczba podana przez „Szarego” jest zbyt wysoka. Podczas akcji raniony został jej dowódca, dla którego było to ostatnie tego typu przedsięwzięcie. „Szary” zmienił nazwisko (Antoni Wiśniewski) i kilkukrotnie przeprowadzał się. Wreszcie osiadł w Olsztynie, gdzie podjął się pracy w Emilianowie. Spokój pracy i pożycia rodzinnego zmąciło mu aresztowanie. W 1948 roku został zatrzymany w Gdyni przez UB. Prawdopodobnie został wydany przez przyjaciela. Następnie więziono go w różnych ośrodkach, w tym na Rakowieckiej w Warszawie i na Mokotowie, w Pawilonie X. Wielokrotnie przesłuchiwany nie chciał współpracować z UB. Śledztwo przebiegało, jak na ówczesne standardy, raczej spokojnie. W końcu w grudniu 1949 roku rozpoczął się proces. „Szarego” oskarżono głównie o działalność przeciwko nowej władzy komunistycznej, akcje wyzwalania więzień. Jego obrońcą został adwokat Winiarski. 4 stycznia 1950 roku ogłoszony został wyrok skazujący Hedę na śmierć. Został osadzony w celi więzienia na ul. Zamkowej. W kwietniu 1950 roku został ułaskawiony dekretem ówczesnego prezydenta Bolesława Bieruta. Karę śmierci zmieniono na dożywocie. W 1956 roku Heda został objęty amnestią i wyszedł na wolność po ośmiu latach spędzonych w celi. Realia życia w komunistycznej Polsce sprawiły, iż Heda ponownie wkroczył na ścieżkę walki o niepodległość. Wolność była dla niego okazją do powrotu do rodziny, ale i dalszej działalności patriotycznej. Podjął się pracy, w latach sześćdziesiątych zakupił działkę w Kaniach pod Warszawą, gdzie w przyszłości miał zbudować dom. W latach osiemdziesiątych zaangażował się w działalność „Solidarności”. Wszedł w skład władz Niezależnego Związku Kombatantów. 13 grudnia 1981 roku został aresztowany i osadzony w więzieniu w Białołęce. Zwolniono go w czerwcu 1982 roku. Po upadku komunizmu Heda czynnie działał w inicjatywach kombatanckich. Nieobce było mu zaangażowanie polityczne. W 1990 uzyskał awans do stopnia pułkownika, a w 2006 roku został mianowany generałem brygady. Co roku odwiedzał miejsca pamiętnych walk sprzed lat, uczestnicząc w kombatanckich obchodach uroczystości rocznicowych.
Zmarł 14 lutego 2008 roku w Warszawie. 21 lutego odbyła się uroczysta msza żałobna. Następnie przeprowadzono ceremonię pogrzebową. Ciało Hedy złożono obok jego żony w rodzinnej mogile w Podkowie Leśnej. Pogrzeb był niezwykłą manifestacją niepodległościową, ukazując znaczenie „Szarego” dla polskiej historii. Pośmiertnie odznaczono go Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Warto podkreślić, iż współcześnie Antoni Heda uważany jest za człowieka, który miał ogromny wkład w kształtowanie polskiego ruchu podziemnego. Niektórzy posługują się nawet tytułem „najwybitniejszego dowódcy partyzanckiego”. Pamięć o nim podtrzymywana jest nie tylko dzięki historycznym publikacjom, ale i inicjatywom rozmaitych instytucji. 29 lutego 2008 roku, podczas posiedzenia Sejmu RP, ówczesny marszałek Bronisław Komorowski zwrócił się do posłów słowami: „Chciałbym prosić wszystkich państwa o powstanie. (Zebrani wstają). Wysoka Izbo! 15 lutego br. w wieku 91 lat zmarł gen. brygady Antoni Heda „Szary”. Chciałbym prosić o uczczenie minutą ciszy bohaterskiego żołnierza września 1939 r., dzielnego dowódcę oddziałów Armii Krajowej, partyzantki Armii Krajowej na Kielecczyźnie, i wybitnego dowódcę powojennego podziemia zbrojnego. Chciałbym prosić o uczczenie minutą ciszy człowieka, który konsekwentnie przez całe życie walczył o wolność Polski, o niepodległość ojczyzny, był więźniem politycznym w okresie PRL, w najtwardszym, najgorszym okresie stalinowskim, wielokrotnie zresztą skazywanym na karę śmierci. Był także działaczem „Solidarności”, internowanym w okresie stanu wojennego. Żegnamy więc dzisiaj wielkiego Polaka, wielkiego patriotę i jednego z najdzielniejszych ludzi podziemia okresu okupacji i okresu powojennego. Żegnamy także jednego z ostatnich tej rangi dowódców podziemia polskiego w okresie okupacji powojennej. To pokolenie powoli odchodzi. Żegnamy pana generała Hedę „Szarego” jako jednego z ostatnich wybitnych dowódców podziemia polskiego”. W ten wspaniały sposób uhonorowano wielkiego człowieka, patriotę i działacza niepodległościowego. Głos w sprawie zabrali posłowie. Także w Senacie nie obyło się bez komentarzy wspominających działalność „Szarego”. Śmierć Hedy wywołała lawinę prasowych doniesień, a jego wspomnienia uzupełnione zostały o aneks prezentujące ostatnie dni jego życia, śmierć i uroczysty pogrzeb.
Warto podkreślić, iż także internetowe źródła bogate są w informacje dotyczące szczegółów biograficznych Antoniego Hedy. Ciekawym przejawem wirtualnej bazy danych jest projekt Podziemiezbrojne.blox.pl, gdzie przeczytać możemy wypowiedzi byłych podwładnych i współpracowników „Szarego” oceniających jego działalność.
