W czasie wojny domowej w Hiszpanii wsparcie rebeliantom kierowanym przez gen. Francisco Franco zapewniły hitlerowska III Rzesza i faszystowskie Włochy Benito Mussoliniego. Oba kraje przesłały frankistom konkretne wsparcie w postaci sprzętu i ludzi. Jak się okazało, Hiszpania stała się poligonem doświadczalnym nie tylko dla uzbrojenia, ale i nowych strategii prowadzenia wojny. Niestety, także tych obliczonych na sterroryzowanie ludności cywilnej.
Pomoc z zewnątrz
Właśnie w takich kategoriach często kwalifikuje się to, co stało się w Guernice. Znajdujące się w Baskonii miasteczko, liczące kilka tysięcy mieszkańców, po wybuchu frankistowskiej rebelii opowiedziało się po stronie legalnych władz Hiszpanii. Ulokowano tutaj siedzibę autonomicznego rządu Kraju Basków oraz oddziały wierne rządowi. Guernica była uznawana za ważny węzeł komunikacyjny oraz znaczący punkt oporu Republikanów. Wojska wierne rządowi powszechnie wykorzystywały most na rzece Oca, przez który przeprawiano posiłki. Jednocześnie, wraz z lądową ofensywą rebeliantów, powoli przygotowywano się do opuszczenia rejonu Guernici.
Należy podkreślić, iż walki w Hiszpanii były szczególnie ważne dla niemieckich wojskowych, którzy mieli najmniejsze doświadczenie z praktycznym wykorzystaniem nowoczesnego sprzętu wojskowego. Ich sojusznicy, Włosi, testowali niektóre rozwiązania w walkach w Afryce Wschodniej. Berlin przysłał do Hiszpanii regularne oddziały zwane Legionem Condor. Pierwszy transfer wojsk nastąpił w sierpniu 1936 roku. Następnie oddziały wzmacniano. Liczyły one kilka tysięcy żołnierzy, a ich stan osobowy różnił się znacząco w poszczególnych okresach. Ważnym elementem wchodzącym w skład jednostki były samoloty bojowe. Na hiszpańskim niebie swój chrzest bojowy przeszły Heinkel 111, Messerschmitt Bf 109 oraz Junkers Ju-87 „Stukas”. Co ciekawe, te ostatnie opisywane jako bombowce nurkujące zaczęto wyposażać również w syrenę, co podczas nalotu miało wywoływać efekt psychologiczny i pogłębić chaos po stronie przeciwnika. Rozwiązanie to przynosiło efekty, zwłaszcza wobec bezlitosnej postawy niemieckich pilotów. Lotnicy Hitlera bombardowali również cywilne obiekty celem wywołania paniki.
Można powiedzieć, iż działania Legionu Condor stanowiły preludium do wprowadzenia strategii blitzkriegu podczas II wojny światowej. Wprawdzie niemieckie oddziały pancerne były stosunkowo nieliczne, ale pozwoliły na wyciągnięcie szeregu praktycznych wniosków. Planiści w Berlinie zauważyli chociażby, że uzbrojone wyłącznie w karabiny maszynowe czołgi PzKpfw I ustępują znacznie sowieckim T-26. Mogli przetestować taktykę prowadzenia walk, sprawdzić funkcjonalność poszczególnych rozwiązań technologicznych oraz awaryjność maszyn. Z doświadczeń tych czerpali następnie już w trakcie konfliktu, w który Niemcy były zaangażowane bezpośrednio.
Bombardowanie
Do najważniejszego zdarzenia z udziałem niemieckiej jednostki doszło 26 kwietnia 1937 r., kiedy to niemieckie i włoskie samoloty zbombardowały baskijskie miasto Guernica. Użycie bomb zapalających wywołało natychmiastowy pożar drewnianej zabudowy. Współcześnie historycy szacują, że liczba ofiar nie przekroczyła kilkuset zabitych, co w perspektywie dziesiątek tysięcy cywilnych ofiar bombardowań z czasów II wojny światowej wydaje się liczbą niewielką. Należy jednak odnotować, iż Guernica była wyjątkowa w skali hiszpańskiej wojny domowej – zarówno ze względu na sposób zniszczenia miasta, jak i efekt psychologiczny. Chociaż wojna domowa w Hiszpanii zna dużo bardziej krwawe zbrodnie, to jednak właśnie bombardowanie Guernici stało się symbolem okrucieństw popełnianych w tym konflikcie. Celem stali się bowiem niewinni mieszkańcy miasteczka, które pozornie nie miało większego znaczenia dla przebiegu konfliktu. Spekuluje się, iż celem nalotu miał być most na Oca, jednak niemieccy i włoscy lotnicy w pierwszej fazie bombardowani fatalnie chybili. Następnie miasto spowił gęsty dym, co dodatkowo utrudniło nawigację, a gros bomb zapalających spadło na budynki mieszkalne. To z kolei zrodziło podejrzenia, podsycane przez republikańską propagandę, iż Niemcy mierzyli w zabudowania cywilne. Problem ten trudno dzisiaj rozstrzygnąć – fakty przemawiały jednak same. Zniszczeniu uległa bowiem znaczna część miasta, a śmierć poniosło co najmniej kilkaset osób.
Można zaryzykować tezę, iż Guernica znacząco wpłynęła na strategię prowadzenia działań wojennych z wykorzystaniem lotnictwa. Legion Condor utorował bowiem drogę do podobnych wydarzeń w przyszłości. Bitwa o Anglię, w czasie której niemiecka Luftwaffe bez żadnych wątpliwości celowo dokonywała masowych nalotów na brytyjskie miasta (wystarczy wspomnieć londyński blitz czy bombardowanie Coventry), jest tego najlepszym przykładem. W odwecie celem alianckich bombowców stały się później niemieckie miasta, w tym Drezno.
Wiadomość o zbombardowaniu Guernici zszokowała europejską opinię publiczną. Pierwszy raz w historii całe miasto zostało zniszczone przez bomby. Niemały wpływ na reakcję społeczności międzynarodowej miała skuteczna propaganda republikańskiego rządu, który umiejętnie wykorzystywał dramat miasteczka i ludności do pokazywania brutalności i bezlitosności działań wspieranych przez Niemców i Włochów rewolucjonistów. Jeszcze w tym samym roku Pablo Picasso namalował swój słynny kubistyczny obraz „Guernica”, zamówiony i opłacony przez Republikanów. Picasso miał zainkasować za obraz 200 tysięcy peset. Przyświecał mu również cel polityczny – sympatyzował bowiem ze stroną republikańską, a historia Guernici mocno go poruszyła. Doskonale oddał dramat ludzi i zwierząt ginących w płomieniach. Nawiązał również do obrazu Francisca Goi „Rozstrzelanie powstańców madryckich”, posługując się podobną symboliką, w tym gestem podniesionych rąk bezbronnej ofiary. Znajdujące się na obrazie rekwizyty i sylwetki ludzkie są wyrazem niezwykłej artystycznej ekspresji, która oddaje nie tylko cierpienie samego miasta i jego mieszkańców, ale jest głęboką filozoficzną manifestacją pacyfizmu. Jedna z anegdot głosi, iż podczas niemieckiej okupacji Francji w czasie II wojny światowej do mieszkającego w Paryżu Picasso miał przyjść niemiecki oficer, który na widok „Guernica” zapytał: „Czy to pańskie dzieło?”. Picasso miał mu odpowiedzieć: „Nie, wasze”.
Dzieło zostało zaprezentowane po raz pierwszy na wystawie w Paryżu w 1937 r., a następnie było wystawiane w wielu europejskich stolicach. Republikanie prowadzili przy tym zbiórki, które miały pomóc im w organizacji działań przeciwko frankistowskim rebeliantom. Światowa opinia publiczna starała się wesprzeć Republikę, ale ostatecznie wsparcie moralne nie zwiększało liczby samolotów ani czołgów na froncie. Franco przegrał rywalizację o rząd dusz, ale zdecydowanie wygrywał na froncie wojskowym.
Piotr Kruze – specjalizuje się w najnowszej historii politycznej i wojskowej oraz dekolonizacji Afryki. Z zamiłowania podróżnik, który szuka śladów historii w każdym miejscu, do którego dotrze.
Źródła zdjęć: Domena Publiczna.
