Mk VII Tetrarch stanowił interesującą konstrukcję – w latach 1942-45 korzystano z niego jako czołgu „powietrznodesantowego”, transportowanego przez szybowce Hamilcar. Służył w brytyjskiej 6. Dywizji Powietrznodesantowej i wspierał jej spadochroniarzy walczących z oddziałami niemieckimi. Czy jednak był udanym wozem bojowym? Trzeba przyznać, że nie wykazał się wielkimi osiągnięciami w walce. W gruncie rzeczy należał do tych konstrukcji, w których myśl techniczna zwyciężyła nad potrzebami taktycznymi.
Inicjatywa zakładów Vickersa
Początki lekkiego czołgu Tetrarch sięgają roku 1936. Wówczas brytyjskie zakłady Vickersa z własnej inicjatywy zaczęły projektować nowy czołg lekki. Uzyskał on wkrótce pozytywną ocenę władz British Army i został przyjęty na jej uzbrojenie w czerwcu 1938 roku – jako Light Cruiser Tank Mark VII, potocznie nazywany „Tetrarchem”. W 1940 roku rozpoczęto produkcję pierwszych 100 czołgów tego typu w wersji A17E2.
Wówczas doszło do sytuacji, przez którą cała kariera czołgów Mk VII Tetrarch mogła bardzo szybko się zakończyć. Udział sił brytyjskich w kampanii francuskiej z 1940 roku wykazał, że czołgi lekki są zbyt słabe i nie radzą sobie w walce z Wehrmachtem. Opinia ta nie była pozbawiona podstaw, niemniej jednak ważniejszy okazał się głos dyrekcji koncernu Vickers-Armstrong. Wymusił on na British Army kontynuację programu czołgów lekkich – a nawet zakup kolejnych egzemplarzy. Łącznie zamówiono zatem 220 sztuk „Tetrararchów”. Nalot Luftwaffe na zakłady Vickersa w Birmingham – przeprowadzony na początku 1941 roku – boleśnie zweryfikował jednak plany koncernu Vickers-Armstrong. Nie był on w stanie kontynuować produkcji czołgów Mk VII Tetrarch, toteż liczba wyprodukowanych czołgów tego typu wynosiła jedynie 177 sztuk.
Dobry czołg, lecz za słaby pancerz
Jaki był czołg lekki Mk VII, o który tak walczyła dyrekcja Vickersa? Przede wszystkim, zaliczał się do maszyn szybkich – na drogach osiągał prędkość maksymalną rzędu 64 km/h, przy masie własnej wynoszącej 7,62 t. Posiadał uzbrojenie w składzie: 1 armata kal. 40 mm, 1 km kal. 7,92 mm, wyrzutnie granatów dymnych kal. 101,6 mm. Jego załogę stanowiło trzech czołgistów. Tyle w kwestii zalet. Bardzo istotną cechą „Tetrarcha” – i zarazem jego największą wadą – był bardzo cienki pancerz, mający grubość jedynie 4-15 mm. Powodowało to, że mimo swojej dużej szybkości i dobrego uzbrojenia (jak na czołg lekki), „Tetrarch” był możliwy do zniszczenia dla każdej dostępnej broni ppanc. i większości dział przeciwnika.
Od jednostek szkolnych po Madagaskar
Brytyjskie dowództwo miało świadomość tej słabości czołgu Mk VII Tetrarch. Dlatego też wozy te trafiły w większości od razu do jednostek szkolnych i składów uzbrojenia. Jedynie część przekazano do jednostek liniowych – w charakterze wozów rozpoznawczych i łącznikowych. Nie zasłynęły jednak w tej roli zbyt dobrze, ponieważ zadania te mogły z lepszym skutkiem realizować tańsze samochody pancerne. W 1941 roku podjęto próbę wysłania „Tetrarchów” do brytyjskiej 8. Armii operującej w Afryce Północnej. Testy wykazały jednak, że czołgi te nie nadają się do walk pustynnych – silnik miał za słaby układ chłodzenia a gąsienice zsuwały się z kół jezdnych podczas jazdy po piasku. W tym czasie jedyną akcję zbrojną, w jakiej wzięły udział czołgi Mk VII Tetrarch, był desant wojsk brytyjskich na Madagaskarze w maju 1942 roku. Choć odniesiono sukces, to nie był on raczej zasługą „Tetrarchów” – użyto bowiem jedynie 6 sztuk tego wozu.
Czołg 6. Dywizji Powietrznodesantowej
Wydawać się zatem mogło, że program czołgów lekkich Mk VII zakończy się całkowitą porażką. W 1942 roku okazało się jednak, że wozy te nadają się do wsparcia jednostek spadochronowych. W zakładach General Aircraft Ltd skonstruowano ciężki szybowiec transportowy Hamilcar, przystosowany do transportu „Tetrarchów” na pole walki.
Dlatego też czołgi Mk VII „Tetrarch” wzięły udział w operacji „Overlord” z czerwca 1944 roku. Działały wówczas w składzie brytyjskiej 6. Dywizji Powietrznodesantowej. W 6. rozpoznawczym pułku tej jednostki znajdowało się 8 czołgów Tetrarch, które przetransportowano szybowcami Hamilcar nad kanałem La Manche. Choć ten powietrzny desant czołgów powiódł się, to jednak nie bez pechowych incydentów. Podczas przelotu otworzyła się część nosowa „Hamilcara” i jeden Tetrarch wraz z załogą wpadł do morza. Ponadto podczas ataku wyprowadzanego z miejsca lądowania „Tetrarchy” zaplątały się w spadochrony porzucone przez skoczków brytyjskich i zostały na pewien czas unieruchomione. Właściwie, dopiero wzmocnienie 6. rozpoznawczego pułku przez 8 kolejnych „Tetrerchów” – przywiezionych już drogą morską – gwarantowało należytą siłę ognia. I przydała się ona, ponieważ wozy te 12 czerwca wspierały spadochroniarzy walczących z niemieckimi kontratakami w rejonie Breville.
Po tym „Tetrarchy” nie brały już udziału w większych operacjach bojowych. Jedynie 24 marca 1945 roku kilka z nich wspierało żołnierzy 6. Dywizji Powietrznodesantowej podczas operacji „Varsity” – czyli forsowania Renu pod Wesel. Oprócz tego 20 „Tetrarchów” walczyło na froncie wschodnim, w radzieckiej służbie. Armia Czerwona skorzystała z nich w walkach na Kaukazie i na Krymie. Lekkie czołgi Mk VII zapłaciły za to najwyższą cenę – wszystkie zostały albo zniszczone, albo porzucone z powodu braku części zamiennych.
Dobra konstrukcja, kiepska kariera
Po zakończeniu wojny w 1945 roku czołgi Mk VII Tetrarch przeniesiono z powrotem do ich początkowej roli – czyli stały się wyposażeniem szkoleniowym. W tym charakterze służyły do 1949 roku, kiedy – wraz z likwidacją brytyjskich eskadr szybowców transportowych – zostały wycofane z uzbrojenia.
Podsumowując można uznać, że Mk VII Tetrach nie był czołgiem udanym. Niemniej jednak stanowił ciekawą konstrukcję pod względem technicznym. Jak już wspominano, służył jako czołg dla spadochroniarzy. Jego podwozie bazowało na innowacyjnym układzie inżyniera J.W. Christiego. Czołg ten prowadziło się komfortowo, co umożliwiały dwie metody zmiany kierunku jazdy – za pomocą klasycznej kierownicy lub poprzez manewrowanie gąsienicami. Zbudowano także dwa jego wariant specjalistyczne: Tetrarch CS (czołg bezpośredniego wsparcia uzbrojony w haubicę Mk I CS kal. 76,2 mm) oraz Tetrarch DD (czołg pływający, korzystający z parawanu pławnego oraz mechanizmu Strausslera). Można zatem powiedzieć, że Mk VII Tetrach był dobry technicznie, lecz słaby taktycznie.
Bibliografia: A. Zasieczny, „Czołgi II wojny światowej”.
Zdjęcie tytułowe: czołg Mk VII Tetrarch na terenie Armoured Fighting Vehicle School w Lulworth w Dorset. 25 marca 1943 roku. Wikimedia/IWM, domena publiczna.
Marek Korczyk – historyk, absolwent Uniwersytetu Śląskiego. Do jego zainteresowań należą przede wszystkim historia wojskowości oraz dzieje XX wieku. Kolekcjoner różnego rodzaju antyków, zwłaszcza numizmatycznych i filatelistycznych, oraz militariów. Za swój cel uważa obiektywne przedstawianie dziejów minionego stulecia oraz popularyzację mniej znanych źródeł i materiałów historycznych.
