Czym płacono w hitlerowskich Niemczech? Jakie pieniądze emitowano na ziemiach okupowanych? Czy w Rzeszy Niemieckiej istniały tzw. waluty alternatywne? Odpowiedź na te dość oczywiste pytania wcale nie jest taka prosta, jak mogłoby się wydawać. Państwo niemieckie pod rządami Adolfa Hitlera było przepełnione biurokracją oraz ogromem urzędów, których funkcje nierzadko nakładały się na siebie. Jak można się domyślać, taki stan rzeczy znalazł odzwierciedlenie także w numizmatyce.
Burzliwa przeszłość
Warto wspomnieć, że system pieniężny Niemiec nie należał do najprostszych. Przed dokonanym przez Otto von Bismarcka zjednoczeniem państw niemieckich w 1871 roku każdy z krajów (landów) używał własnych monet i banknotów. Dopiero gdy powołano II Rzeszę Niemiecką pojawiła się waluta centralna. Mimo tego obok niej w obiegu wciąż były pieniądze lokalne, a banknoty odznaczały się różnymi cechami w zależności od regionu. W czasie I wojny światowej system był już w większości znormalizowany. Powojenna hiperinflacja, jaka nawiedziła Republikę Weimarską w latach 1919- 1923, doprowadziła do chaosu. Aby ratować wartość pieniądza wprowadzono wówczas nową walutę- rentenmarkę. Jej państwowy kurs był stosowany w latach 1924- 25. Następnie została przemianowana na reichsmarkę. W tej formie, z niewielkimi zmianami, dotrwała do roku 1948 kiedy to dwa powojenne państwa niemieckie- Republika Federalna Niemiec oraz Niemiecka Republika Demokratyczna wprowadziły własne waluty.
Niezastąpiona rentenmarka?
Wydawana przez Bank Stabilizacyjny (Rentenbank) rentemarka oficjalnie w 1924 roku została przemianowana na reichsmarkę. Wcześniej spełniła swoją funkcję i zahamowała wspomnianą hiperinflację w Niemczech, co nie jest przedmiotem niniejszego opracowania, choć samo w sobie stanowi niezwykle ciekawą historię. Niemniej interesujące jest, iż uczynienie oficjalnym środkiem płatniczym reichsmarki nie zakończyło kursu rentenmarek, które w praktyce były w obiegu aż do roku 1939. Znacząca emisja rentenmarki miała miejsce w roku 1937. Wydane wówczas banknoty przeżywały swój renesans także po wojnie, gdy przez kilka lat służyły za środek płatniczy w Niemieckiej Republice Demokratycznej. Rentemarka okazała się zatem na swój sposób niezastąpiona- choć jej państwowy kurs zakończył się w roku 1924, to praktycznie korzystano z niej jeszcze pod koniec lat 40- tych. W tym przypadku można uznać, że na swój sposób rentenmarka pełniła rolę waluty alternatywnej (choć trzeba pamiętać, że jej wartość była bliźniacza względem reichsmarki).
Marka okupacyjna
Podboje terytorialne prowadzone przez Trzecią Rzeszę w czasie II wojny światowej wiązały się z narzuceniem hitlerowskiej administracji podbitym narodom. O ile w niektórych przypadkach, do których zaliczyć można chociażby francuskie Państwo Vichy, Niemcy ograniczali się do ogólnej zwierzchności politycznej, o tyle na terenach wschodnich (a zwłaszcza w Polsce) wprowadzali własny aparat administracyjny. Wiązało się to z potrzebą emisji własnej waluty, która koegzystowała z lokalnymi środkami płatniczymi (a w przyszłości najpewniej miała je całkowicie wyprzeć). Owe monety i banknoty wydawały tzw. Kasy Oszczędnościowe Rzeszy (Reichskreditkassen), które zostały utworzone we wrześniu 1939 roku na okupowanych terenach Polski. Wydawały pieniądze (także reichsmarki lecz o innym wyglądzie i nominałach) głównie na potrzeby Wehrmachtu i administracji niemieckiej. W przypadku Polski jedna reichsmarka okupacyjna równała się dwóm złotym polskim. Co ciekawe, wydawane przez Kasy Oszczędnościowe banknoty były wzorowane na ich odpowiednikach z czasów Cesarstwa Niemieckiego.
Wojna psuje monety
Psucie monet było odwieczny zjawiskiem, jakie pojawiało się gdy dany organizm państwowy znajdował się w kryzysie. Przykłady tego typu praktyk są doskonale widoczne już w numizmatyce Cesarstwa Rzymskiego. Nie powinno zatem dziwić, że w czasie II wojny światowej monety utraciły wcześniejszą jakość. O ile jednak w czasach Imperium Rzymskiego psucie polegało zazwyczaj na zmniejszaniu zawartości cennych kruszców w monetach, o tyle w XX wieku zmieniano materiał, z jakiego bito monety na tańszy odpowiednik. Tak też stało się w hitlerowskich Niemczech. Za przykład może posłużyć monet 10 reichspfennig („dziesięciogroszówka”). W latach przedwojennych bito ją ze stopu aluminium- brązu, który nadawał jej dość „solidny” wygląd oraz należytą wagę. Od 1940 roku stop ten zmieniono na znacznie tańszy cynk, który nie prezentował się zbyt okazale oraz miał bardzo małą wagę (podnosząc taki pieniądz w dzisiejszych czasach odnosi się wrażenie, jakby była to kopia monety używana do celów edukacyjnych, a nie realny środek płatniczy).
Podobnie sytuacja miała się z wyższą nominalnie monetą 50 reichspfennig („pięćdziesięciogroszówka”). Przed wojną bito ją przeważnie z niklu, w latach 1939- 44 zaś z aluminium. Wizualnie jest ona o wiele solidniejsza od 10 reichspfennig, lecz także ma bardzo małą wagę, która w normalnych warunkach bardziej pasowałaby do żetonu niż mającego realną wartość pieniądza.
III Rzesza a Cesarstwo Niemieckie
Monety i banknoty III Rzeszy nie różniły się bardzo od swoich poprzedników z czasów Cesarstwa Niemieckiego. Jeden przykład, dotyczący banknotów, został już podany w tym artykule (reichsmarka okupacyjna a marka z II Rzeszy)- z monetami sprawa miała się podobnie. Za przykład może posłużyć reichspfennig z 1942, gdy przyrównamy go do pfenniga z 1902 roku. Miały one podobny rozmiar oraz formę przedstawienia. Na awersie widnieje godło państwa, na rewersie zaś nominał. Jedynie data wybicia oraz nazwa państwa „przeskoczyły” z rewersu (pfenig) na awers (reichspfennig). Największą różnicą jest jednak materiał- „cesarski” pfennig został wykonany z miedzi, podczas gdy „hitlerowski” reichspfennig z cynku. Warto dodać, że choć na fotografii monety wyglądają podobnie, to w rzeczywistości znacznie się różnią. Reichspfennig ma bardzo nieczytelny awers, podczas gdy pfennig jest wyblakły (lecz mimo tego wciąż wyraźny). Ponadto również w tym przypadku istnieje różnica wagi. Cynk wyraźnie sprawia wrażenie materiału „zastępczego”, użytego jedynie w okresie wojennym.
Złożoność niemieckiego systemu pieniężnego
Jak można zauważyć z informacji zawartych w tym opracowaniu, złożoność niemieckiego systemu pieniężnego jest jedną z jego głównych cech. W samym czasie 12 lat istnienia III Rzeszy występowały trzy waluty: reichsmarki (dla mieszkańców Rzeszy 1924- 1945), rentenmarki (dodatkowe, 1924- 1939) oraz reichsmarki okupacyjne (dla terenów podbitych 1939- 1945). Choć miały one taką samą wartość to ich walory były różne. Przykładem może być 1 reichsmarka. Na terenie Rzeszy występowała ona w postaci monetarnej, z kolei na ziemiach okupacyjnych jako banknot. Wynikało to z faktu, że w Rzeszy najniższym nominalnie banknotem było dopiero 5 reichsmarek.
Przydatność pieniądza w badaniach?
Kończąc artykuł, zostaje jedynie podkreślić, jak wiele potrafią dać analizy związane z numizmatyką. To właśnie w środkach płatniczych dobrze odzwierciedla się kondycja gospodarcza państwa, jego ideologia lub polityka ekonomiczna. Oczywiście w badaniach nad XX wiekiem środki płatnicze nie są aż tak ważnym źródłem historycznym jak w pracach poświęconych starożytności, gdzie monety nierzadko stanowią jedyny zachowany do naszych czasów materiał. Niemniej jednak pozwalają uzupełnić naszą wiedzę oraz dobrze zilustrować pewne fakty. Analizy gospodarcze i finansowe z tamtych lat stają się o wiele bardziej przystępne, gdy wiemy jak wyglądały ówczesne pieniądze.
Wracając jednak do tematu artykułu, należy potwierdzić postawioną we wstępie tezę o złożoności systemu pieniężnego III Rzeszy. Aparat biurokratyczny narodowych socjalistów produkował nie tylko różnego typu dokumenty, lecz także liczne monety i banknoty. Ponadto, podboje hitlerowców przyczyniły się nie tylko do rozbudowy i tak wyjątkowo złożonej administracji, lecz także emisji nowych typów pieniędzy. Paradoksem jest też przywrócenie do obiegu po 1945 roku rentenmarek we wschodnich Niemczech. Rentemarka, która „uratowała” Niemcy od postępującej hiperinflacji, „powróciła do życia” po upadku rządów Hitlera.
W badaniach użyto monety i banknoty znajdujące się w kolekcji autora oraz katalogi internetowe:
https://pl.ucoin.net/catalog/?country=third_reich
https://en.numista.com/catalogue/index.php?r=reichsmark&ct=banknote
Marek Korczyk – historyk, absolwent Uniwersytetu Śląskiego. Do jego zainteresowań należą przede wszystkim historia wojskowości oraz dzieje XX wieku. Kolekcjoner różnego rodzaju antyków, zwłaszcza numizmatycznych i filatelistycznych, oraz militariów. Za swój cel uważa obiektywne przedstawianie dziejów minionego stulecia oraz popularyzację mniej znanych źródeł i materiałów historycznych.
