Jednym z głównych ugrupowań politycznych w czasach II Rzeczypospolitej był ruch ludowy. Wraz ze swoim najsłynniejszym działaczem – Wincentym Witosem – odegrał dużą rolę zarówno podczas wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920, jak i w okresie kształtowania niepodległego państwa polskiego. To między innymi za sprawą ludowców w 1920 roku chłopi opowiedzieli się po stronie polskiej pomimo intensywnej bolszewickiej propagandy. Rządy sanacji doprowadziły do stopniowego wypychania innych partii politycznych na margines. Ten proces nie ominął także ludowców, choć ich popularność na wsi zdawała się nie słabnąć.
Galicyjskie początki i udział w budowie państwa polskiego
Szukając źródeł ruchu ludowego, należy cofnąć się do schyłku XIX wieku i Autonomii Galicyjskiej.Głównym ośrodkiem rozwoju polskiego ruchu ludowego była Galicja. 28 lipca 1895 w Rzeszowie założono Stronnictwo Ludowe. Do jego głównych działaczy zaliczali się: Jakub Bojko, Bolesław Wysłouch, Karol Lewakowski, Henryk Rewakowicz i Jan Stapiński. Z czasem coraz większą rolę odgrywać zaczął Wincenty Witos. Głównymi przyczynami rozwoju ruchu ludowego właśnie w Galicji były: względna polityczna autonomia, przeżytki feudalizmu oraz galicyjskie wybory prowadzone w tzw. kuriach (przez to najliczniejsi chłopi mieli najmniejszą reprezentację). Celem ludowców była zatem demokratyzacja oraz poprawa warunków życia na wsi, a przy tym zagospodarowanie licznego potencjalnego elektoratu[1].
W ciągu kilku lat coraz silniejsze stawały się elementy narodowe w programie Stronnictwa Ludowego. W związku z tym w lutym 1903 roku zmieniono nazwę ugrupowania na Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). Oznaczało to, że celem stała się nie tylko poprawa warunków życia chłopów, lecz także coraz większa niezależność narodowa Polaków. Jeden z twórców Stronnictwa Ludowego – Bolesław Wysłouch – prowadził działalność prasową, wydając od 1889 roku pismo „Przyjaciel Ludu”, które stało się jednym ze źródeł budowanej wówczas tożsamości ruchu ludowego.
W Autonomii Galicyjskiej przedstawiciele PSL, Jakub Bojko, Jan Stapiński i Wincenty Witos, dążyli do propagowania sprawy polskiej na drodze parlamentarnej, w ramach samorządu galicyjskiego. Witos w 1914 roku mówił: „Stoimy na stanowisku zdobywania coraz szerszego samorządu Galicji aż do zupełnego wyodrębnienia”[2]. W 1912 roku PSL weszło do Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (KSSN).
Oprócz PSL do Komisji dołączył także Narodowy Związek Chłopski. W wyniku rozłamu w PSL w 1913 roku – na lewicowe PSL „Wyzwolenie” i centroprawicowe PSL „Piast” – to drugie (z Bojką i Witosem na czele) opuściło KSS[3]. Związaną z Galicją drogę do niepodległości Polski kontynuowano do czasu aż w wyniku I wojny światowej zaczęły powstawać polskie organy władzy i administracji. Wówczas ludowcy zaangażowali się w ich działanie.
Pierwsze władze II RP
W latach 1918-1919 przedstawiciele ruchu ludowego zasiadali w tymczasowym rządzie Jędrzeja Moraczewskiego. Wśród 15 ministrów 2 powołano z PSL „Piast” (Andrzej Kędzior i Wincenty Witos), a 2 z PSL „Wyzwolenie (Stanisław Thugutt i Marian Malinowski). Ze względu na zbytnią lewicowość gabinetu ostatecznie nominacji nie przyjęli Witos i Kędzior, których zastąpili politycy z PSL „Wyzwolenie”. Mimo tego rząd Moraczewskiego miał w znacznej mierze charakter ludowy, nawet jeśli prym wiedli w nim socjaliści. Najlepiej świadczyła o tym odezwa z 21 listopada 1918 roku wystosowana do narodu: „Wyszliśmy z ludu. Robotnicy i chłopi polscy oddali nam w ręce władzę nad wyjarzmionymi częściami Polski. Toteż pragniemy być rządem ludowym, który interesów rzesz ludu broni, jego życiu toruje nowe drogi, jego wolę spełnia”[4]. Rząd Moraczewskiego ustąpił 16 stycznia 1919 roku.
Chłopi na ratunek w wojnie polsko-bolszewickiej
Ponownie politycy ruchu ludowego zdobyli znaczenie w 1920 roku, podczas wojny polsko-bolszewickiej. Utworzono wówczas rząd koalicyjny, na którego czele stanął – jako premier – Wincenty Witos. Zadaniem tego rządu – z którego de facto dobrze się wywiązał – była mobilizacja mas chłopskich do walki z bolszewikami. Znaczny wpływ na to miała właśnie osoba Witosa, w tym jego odezwy do narodu. W jednej z nich 5 sierpnia 1920 roku Witos podkreślał, że wojska bolszewickie realizują mocarstwowe plany Rosji, ostrzegając przed bałamutnymi hasłami bolszewickiej propagandy: „Pod płaszczykiem rewolucji socjalnej wróg morduje socjalistów polskich, gotowych do pokoju demokratycznego, pod maską robotniczych i komunistycznych haseł idą generałowie carscy na Polskę, aby ją przede wszystkim obrabować i złupić, a potem wydać na pastwę rządów mniejszości znikomej, opartej o rosyjskie bagnety. Czerwona Armia chce zrobić z Polski pustynię, podobną do Rosji dzisiejszej”[5].
Dodatkową zachętą dla chłopów był fakt, że 10 lipca 1919 roku uchwalono – na podstawie projektu PSL „Piast” – zasady reformy rolnej mającą prowadzić do parcelacji ziemi i rozdania jej chłopom. Działania tej reformy szły jednak bardzo powoli, dlatego też 15 lipca 1920 roku Sejm uchwalił ustawę o wykonaniu reformy rolnej. Co prawda nadal proces ten przebiegał powoli, niemniej jednak stanowił dla chłopów polskich dowód, że wspieranie rządu w walce z bolszewikami jest dla nich opłacalne[6]. W 1921 roku – z powodu rozpadu koalicji – Witos zdecydował się na rezygnację z kierowania rządem.
Na fotografii tytułowej: Wincenty Witos udaje się na posiedzenie Sejmu w 1932 roku. Źródło: NAC. Koloryzacja własna.
[1] S. Kieniewicz, Historia Polski 1795-1918, s. 391, 457.
[2] A. Albert, Najnowsza historia Polski 1914 – 1993. T. I, s.25.
[3] Ibidem, s. 25.
[4] Ibidem, s. 26.
[5] Ibidem, s. 86.
[6] Ibidem, s. 111.
Marek Korczyk – historyk, absolwent Uniwersytetu Śląskiego. Do jego zainteresowań należą przede wszystkim historia wojskowości oraz dzieje XX wieku. Kolekcjoner różnego rodzaju antyków, zwłaszcza numizmatycznych i filatelistycznych, oraz militariów. Za swój cel uważa obiektywne przedstawianie dziejów minionego stulecia oraz popularyzację mniej znanych źródeł i materiałów historycznych.
